Екскалибур

Екскалибур (Excalibur)^{[б 1]} — легендарниот меч на кралот Артур, на кој понекогаш му се припишуваат волшебни својства или се поврзува со правниот суверенитет на Британија. Екскалибур и мечот во каменот (доказ за потеклото на Артур) понекогаш се сметаат за исто оружје, но во повеќето верзии тие се сметаат за посебни предмети. Екскалибур е поврзан со легендата на Артур многу рано.

Мечот Екскалибур, од Хауард Пајл

Облици и етимологии

Називот Екскалибур потекнува од велшкиот збор Caledfwlch (и бретонскиот Kaledvoulc'h и средновелшкиот Calesvol), што е сложенка образувана од зборот caled „тежок“ и bwlch „повреда“. Caledfwlch се појавува во неколку рани велшки дела, вклучувајќи ја и прозаичната приказна Килух и Олвен (Culhwch ac Olwen). Името подоцна се користело во велшки адаптации на странски дела, како што се Хрониките (Bruts), засновани на Галфред од Монмут. Често се смета дека е поврзано со фонетски сличниот каладболг, меч што го носат неколку личности во ирската митологија, иако Рејчел Бромвич и Даниел Сајмон Еванс тврдат дека тоа е преземање на велшкиот Caledfwlch од ирскиот Caladbolg малку веројатно. Наместо тоа, тие истакнуваат дека и двете имиња „може да се појават на сличен начин на многу рана возраст како општи имиња за меч“. Во британската традиција овој меч станал исклучива сопственост на Артур.^[1][2]

Галфред од Монмут, во својата книга Историја на кралевите на Британија (Historia Regum Britanniae, околу 1136 година), го латинизирал мечот на Артур како Caliburnus (можно влијание на средновековниот латински правопис на класичните латински chalybs, кој е изведен од грчкиот χάλυψ [chályps] „челик“). Повеќето келтисти сметаат дека Caliburnus на Галфред е произлезен од изгубен старовелшки спис во кое bwlch (старовелшки bulc[h] ) во кој сè уште не дошло до лениција во fwlch (средновелшки vwlch или uwlch).^{[3] [4] [1]} Во среднокорнишката драма Животот на Свети Ке (Beunans Ke) од крајот на XV век или почетокот на 16 век, мечот на Артур се нарекува Calesvol, што етимолошки е среднокорнишки когнат на велшкиот Caledfwlch. Не е јасно дали името е велшка заемка (ако е така, мора да била рана заемка, од фонолошки причини) или дали претставува рано, панбритонско традиционално име за мечот на Артур.^[5]

Во старофранцуски извори името станува Escalibor, Excalibor и на крајот познатиот Excalibur. Џефри Гејмар, во неговата старофранцуска хроника „Англиска историја“ (Estoire des Engleis), ги спомнува Артур и неговиот меч: „овој Константин беше внук на Артур, кој имаше меч калибур“ (Cil Costentin, li niès Artur, Ki out l'espée Caliburc).^[6][7] Во Романот за Брут (Roman de Brut), старофранцускиот превод и версификација на Историјата на Џефри, мечот се нарекува Calabrum, Callibourc, Chalabrun и Calabrun (со алтернативни правописи, како што е Chalabrum, Calibore, Callibor, Caliborne, Calliborcи Escaliborc, што може да се најде во различни списи на Брут).^[8]

Во старофранцускиот роман на Кретјен де Троа од 12 век. век Персевал, приказната за Гралот (Perceval ou le Conte du Graal), Артуровиот витез на Гавејн го носи мечот Escalibor и ова е наведено, „зашто на неговиот појас висеше Екскалибор, најдобриот меч што некогаш постоел, кој минуваше низ железо како низ дрво“^[9] (Qu'il avoit cainte Escalibor, la meillor espee qui fust, qu'ele trenche fer come fust^[10]). Таа изјава веројатно ја презел авторот на Историјат ана Мерлин (Estoire Merlin) или Vulgate Merlin, каде што авторот (кој сакал фантастични народни етимологии) тврди дека Екскалибор е „хебрејско име што на француски значи „сече железо, челик и дрво“^[11] (c'est non Ebrieu qui dist en franchois trenche fer & achier et fust. Треба да се напомене дека зборот „челик“ тука, achier , истовремено значи „сечило“ или „меч“ и доаѓа од средновековниот латински aciarium, деривати на acies „остар“, па во оваа етимологија нема директна врска со латинскиот збор chalybs). Од ова имагинативно етимолошко размислување, Томас Малори дошол до мислење дека Екскалибур значи „сече челик“.^[12]

Екскалибур и Мечот во камен

Во артурските романи се дадени бројни објаснувања за поседувањето на Екскалибур од страна на Артур. Во песната Мерлин на Робер де Борон, првата бајка во која се споменува мотивот „меч во камен“, Артур го стекнал своето право на британскиот трон со извлекување на мечот од наковалната на каменот што се појавил во дворот на црквата на Бадник.^[13] Врз основа на тоа, како што предвидел Мерлин, делото не можело да го изврши никој освен „вистинскиот крал“, што значи божествено назначениот крал или вистинскиот наследник на Утер Пендрагон. Малори пишува: „Whoso pulleth out this sword of this stone and anvil, is rightwise king born“).^[14] Идентитетот на овој меч како Екскалибур подоцна бил откриен во поемата Мерлин, која е дел од Ланселот-Граловиот циклус (Вулгата).^[15]

Меѓутоа, во најпопуларната англиска верзија на Артурската бајка, Малориевата Смртта на Артур (Le Morte d'Arthur) од 15 век, на почетокот на неговото владеење, Артур го скршил Камениот меч во борба со кралот Пелинор, а Господарката на езерото му дава Екскалибур во замена за подоцнежен благодет. Слично на тоа, во пост-Вулгата циклус, господарката на езерото му го дала Екскалибур на Артур малку подоцна во неговото владеење. Во вулгатата Смртта на Артур, Артур е на работ на смртта и му наредува на Грифлет да го фрли мечот во маѓепсаното езеро. По два неуспешни обиди (затоа што мислеше дека не треба да се фрли толку голем меч), Грифлет на крајот го исполнува барањето на ранетиот крал и рака излегува од езерото за да го фати. Оваа приказна станува поврзана со Бедивер, наместо со Грифлет, во Малориевата и англиската традиција.^[16] Малори ги запишува двете верзии на преданијата во неговата Смртта на Артур, именувајќи ги двата меча како Екскалибур.^[17][18]

Белешки

1. Називот Екскалибур на велшки е Caledfwlch, на корнски Calesvol, на бретонски Kaledvoulc'h и на латинском Caliburnus.