Казанџиски занает

Казанџиски занает е еден од најстарите занаети што ги практикувале мајсторите казанџии на Балканскиот Полуостров, најчесто пренесуван во рамките на семејството. Овој занает вклучувал рачно, повеќестепено обликување на разни бакарни производи со употреба на различни техники: сечење, спојување, загревање, заварување, ковање, заковување, лемење, пупење, исправување, пердувување, калаисување. За време на производството на предметите, казанџиите ги сечеле посакуваните форми на бакар користејќи лимени шаблони и разни видови ножици за право или закривено сечење, и на тој начин произведуваат казанџиски производи - најчесто котли за печење ракија, карактеристични за традиционалниот начин на печење ракија во домаќинствата, котли за готвење маст и џем, бакарни садови, котлиња, тави и друго.

Казанџија во Египет

Дефиниција

Казанџија ( персиски : kazan - котел, бојлер; kazancı - котлар ^[1] ) - занаетчија кој правел котли за варење ракија, котли за варење маст и џем, бакарни садови, котлиња за манџи, тепсии.

Бакарџија - занаетчија што поправал котли и други бакарни предмети.

Калајџија (тур.) — занаетчија кој вршел калаисување, поцинкување и бакаризација на лимови, жици и цевки.

Историја

Антрополозите верувале дека бакарот бил првиот метал што го користеле луѓето за изработка на алатки и оружја, поради неговата мекост и леснотија на манипулација. Така, бакарно доба се нарекувал цел еден период во развојот на цивилизацијата кога луѓето го користеле бакарот како суровина уште од праисторијата. Се верувало дека врската помеѓу бакарот и луѓето датира од пред повеќе од шест илјади години.

Казанџискиот занает, кој најверојатно потекнувал од Персија и Индија, кои биле богати со бакарна руда, бил познат во овие земји уште од античко време и никогаш не бил доведен до совршенство како таму.

Овој занает пристигнал на Балканскиот Полуостров од Персија, кога во антиката ја утврдиле трајноста на бакарот и неговата отпорност на 'рѓа или корозија како многу добра. Така, преку Грција, каде што бакарните прибори за прв пат се споменувале во 3 век п.н.е., според грчкиот филозоф Теофрат, стигнал и до Европа, бидејќи подоцна Грците ги запознале Римјаните со бакарните прибори и занаети.

Сепак, исто како што земјениот прибор се користел во Европа во текот на целиот среден век, така и занаетот на изработка на бакар не постоел на Балканот сè до доаѓањето на Османлиите, кои го донеле бакарниот прибор на овие простори. Така, Балканот станал единствениот дел од Европа каде што се произведувал и користел бакарен прибор во средниот век, а подоцна и во модерната ера.

Казанџиство во Западна Европа

Од крајот на средниот век и почетокот на новиот век, во споредба со керамичките и стаклените занаети, бакарниот занает бил слабо познат и само во фаза на развој. Меѓу првите центри на бакарниот занает се споменува Барселона, каде што бакарниот занает се повеќе се развивал, чии мајстори биле признати не само низ цела Шпанија за своите производи, туку и со привилегии како што се поседување робови или посредување во правни спорови. ^[2] Исто така, во Шпанија, со цел да се зачува квалитетот на бакарните производи и да се спречат злоупотреби од страна на градските власти, биле издадени првите прописи во областа на бакарниот занает. Еден од нив, од 9 септември 1437 година, го вклучувал следново: Бакарните бакарни производи и прибор изработен од бакарџии морале да поминат низ инспекција пред да бидат продадени во градот и на територијата на Барселона. Овој пропис, исто така, забранувал пласирање на пазарот на стари или преработени предмети, туку само новоизработени. На овој начин, била спречена продажбата на стари прибори, кои морале да се одвојат од новите. Секоја злоупотреба резултирала со казнување на бакарот. До крајот на 15 век, следеле уште неколку прописи со кои се регулирало работењето на бакарните работилници, добивањето лиценца и полагањето на занаетчиски испит.

Казанџиски занает во Европа во 18 век

Казанџиство на Балканскиот Полуостров

Казанџиите првпат се споменувале на Балканскиот Полуостров во 16 век - кога во 1511 година 135 сахани (бакарни чинии, чинии) биле изработени од сараевските бакарџии и биле извезени од Сараево во Дубровник за продажба. Иако не постоел пишан документ за точното потекло на бакарџискиот занает во Босна и Херцеговина, се верувало дека потекнува помеѓу 1435 и 1509 година, како и некои други занаети на почвата на Босна и Херцеговина, за кои пишувале бројни патеписци (Франсоа Пуле, Евлија Челебија и други). Заедно со овој занает, се развило и лимарството, бидејќи од здравствени и естетски причини, приборот направен од бакар морал да се калаилисува пред употреба, поради неговата склоност кон оксидација, што создавало токсична метална патина.

Казанџискиот занает го достигнал својот врв во втората половина на 19 век и почетокот на 20 век, кога казанските производи биле најшироко користени. Помеѓу двете светски војни, побарувачката за бакарни предмети постепено се намалувала, поради појавата на зголемен број фабрички производи, не само изработени од бакар, туку и од други материјали.

Постепеното опаѓање на казанџискиот занает од крајот на 20 век во голема мера било под влијание на индустријализацијата и модернизацијата. Во 21 век, казанџиите главно се занимавале со производство на котли за ракија, котли за топење маснотии, прскалки за лозја, котли за рибна супа и разни поправки на стари производи.

Во поново време во Србија останале мал број казанџиски занаетчиски работилници во Белград, Ваљево, Ниш, Нови Сад, Лесковац, Врање и во некои села.

Основни информации

Речиси сите занаетчиски работилници, кои истовремено биле и казанџиски и лимарски работилници за продажба на своите производи, имале ист изглед и слична големина, која се движела од 6 до 10 м². Бидејќи казанџиските работилници биле и лимарски работилници, тие имале и ардија, каде што се конзервирал приборот.

Низ историјата на занаетчиството, забележано било дека казанџискиот занает бил меѓу првите занаети во кои казанџиите биле и трговци. Така, во рамките на занаетот се развила поделба на трудот, така што еден мајстор ја извршувал целата работа, или постоела поделба на трудот. На ова укажувале некои пишани документи во кои било запишано дека еден казанџија не ги изработувал сите бакарни прибори, туку имало такви што изработувале само казани, други ибрици или такви што изработувале харани итн.

Суровина

Главните суровини за казанџискиот и лимарскиот занает се бакар, калај и никел-сребро.

• Бакар — се добивал од бакарна руда, која се топела во специјални топилници наречени калхани.
• Калајот морал да се увезува на Балканот: од запад, од Англија, и од исток, преку Солун.
• Нишадор — без кој било невозможно да се калаат бакарни прибори — бил тајно увезуван со векови, па занаетчиите морале да најдат разни начини да го набават.

Казанџиски алатки

Алатките на казанџиите не биле толку разновидни колку што биле бројни - разни чекани, наковални, клешти, длета, длета, ножици, калеми и четки (од шест парчиња) биле во постојана употреба.

Обука за чирак и мајстор

Во работилниците на казанџиите, заедно со мајсторите работеле и чираци, кои најчесто биле регрутирани од занаетчиски семејства. Тие учеле главно преку набљудување, без никакви посебни инструкции за тајните на занаетот, бидејќи старите мајстори ги криеле своите занаетчиски вештини од другите (особено од оние што сечеле бакарни лимови), а тајните на својот занает ги подучувале само своите наследници. Поради традицијата на пренесување на вештини, имало семејства кои континуирано го практикувале овој занает до 200 години.

За да се искова еден котел од 100 литри, на занаетчиите им биле потребни до 15 дена напорна работа и многу вештина. А поради разновидноста на производите, изработувачите на котли морале да бидат и бравари, лимари, стругачи на метал, па дури и малку „скулптори“.

Се верувало дека добар мајстор казанџија можел да направи до 20 тенџериња/ тепсии дневно. Дури откако ќе ги изработел тенџерињата/ тепсиите, чиракот можел да направи котел, грнчарско тркало, а потоа да полага испит за калфа.

Вид на производ

Во минатото, во казанџиските работилници се произведувале следниве производи:

• Котли, арании и бакraчи;
• Кујнски прибор - тенџериња, тави, теепсии, тави за пржење, садови за готвење, бокали за вода за пиење;
• Прибор за хигиена - лавабоа, берберски лавабоа, чинии;
• Предмети за секојдневна употреба — скари, садови за кафе, кутии за кафе и шеќер, чајници;
• Свети предмети - дискови, кадилници, чаши, крстилници.

Здруженија

Како и секој друг занает, казанџиските и лимарските занаети имале свои здруженија (еснафи), како и хиерархија на занаети предводена од мајстор. Покрај мајсторите, членови на здружението биле и калфи, чираци (или студенти). Казанџискиот занает го имало првото здружение во кое занаетчиите почнале да се трансформираат во трговци.

Развојот на здруженијата (еснафите) довел до множење на занаетчиското производство, а со донесувањето на законот за продавници, занаетчиите станале општествена сила која, поттикнувајќи ја конкуренцијата, го збогатила пазарот и ја развила потребата од нови бакарни производи.