Рото-роман

Рото-роман — име за евтини изданија на белетристика кои биле популарни на нашите простори во втората половина на 20 век. Тие најчесто вклучувале дела од тривијална книжевност . Биле печатени во големи изданија и биле наменети за најшироката публика. Најчесто се сметале за материјал за читање без никаква вредност или друга вредност освен забава.^[1] Жанровски, овој облик најчесто се објавува во „криминални романи“ и „романтични романи“ и често е илустриран со цртежи кои го придружуваат заплетот. Меѓу авторите на овие романи се и познати писатели и новинари, кои пишуваат ваков вид книжевност под псевдоним.^[2] Во Америка, ваквите изданија се појавиле кон крајот на 19 век и биле познати како палп списанија (англиски: Pulp magazine).

Криминалните и љубовните романчиња и денес се најпопуларен жанр на „лесна” литература. Примери на насловните страници на американските рото-романи (pulp magazine) од 40-те и 50-те години

Потрошувачи на рото-романите

Името „рото-роман“ се појавило затоа што ваквите романи, поради нивното евтино и масовно производство, биле печатени на машини за ротогравура и евтина хартија за ротогравура, во голем тираж, како дневните весници.^[3]

Дури и самите книжевни теоретичари честопати не се сигурни како правилно да го дефинираат и именуваат овој вид книжевност. Во збирката текстови „Тривијална книжевност“ од 1987 година, хрватскиот писател и книжевен историчар Павао Павличиќ ги дефинира како „четиво што се репродуцира со печатење, се дистрибуира и се продава масовно (најчесто на специјализирани продажни места - киосци), припаѓа на некој тривијален жанр (криминален, љубовен итн.) и инсистира на неговата уметничка природа и авторство, дури и ако е измислено“. Од друга страна, самите издавачи го поврзале поимот „рото“ со овие романи, именувајќи ги самите изданија на овој начин, така што изданието на џебни изданија на „Вјесник“ од 1960-тите едноставно се нарече Рото роман.^[2][4]

Англискиот поим „палп магазин“ (Pulp magazine) потекнува на сличен начин. Зборот „палп“ (Pulp) се однесува на лигноцелулозен фиброзен материјал добиен со хемиско или механичко одвојување на целулозни влакна од дрво и од кој се прави евтина хартија за весници,^[5] погодна за печатење во големи количини.

Историја

Таткото на рото-романот е Френк Манзи, американски писател и издавач кој во 1882 година покренал неделно списание за деца и во текот на следното десетлетие го изменил на многу начини. Тој вклучил секаков вид фикција во содржината, го приспособил за постарата публика и се префрлил на евтино печатење на рото-хартија. Во 1896 година, го објавил првото рото-списание, Аргоси. До 1920-тите, се појавиле публикации специјализирани за одредени жанрови. На врвот на својата популарност, во 1930-тите, се чинело дека постои списание за сечиј интерес: хорор, спорт, гангстерски, романса, каубојски, научна фантастика... Бидејќи заработката била мала, издавачите постојано ги менувале своите понуди и ги следеле новите трендови. Кога некој наслов ќе почнел да губи читатели, тие веднаш ќе го напуштеле и ќе пробале нов жанр.

Во раните 1940-ти, списанијата „pulp“, или рото-романите, се соочиле со остра конкуренција од стриповите. Не само што ликовите од стриповите биле пошарени, туку многу издавачи ги претвориле своите рото-романи во стрипови кога новиот медиум се покажал како вносен. Потоа, заради Втората светска војна се јавил недостиг од хартија. И покрај ова, новиот формат - џебното издание - станувало сè попопуларно (англиски: Pocket Book) во мек повез (англиски: paperback), кој се појавил непосредно пред војната. Џебната книга ја нудела содржината на рото-романите по иста цена и во попогодна големина. По војната, пазарот на џебни книги во Америка процветал и рото-романите полека почнале да исчезнуваат.^[6]

Рото-романот во поранешна СФРЈ

Во исто време кога рото-романот паднал во заборав во Америка, дошло до експлозија на популарноста на ваквите публикации во поранешна СФРЈ. По 1950 година, дошло до либерализација на цените на суровините, што довело до зголемување на цената на книгите во веќе слабо развиената мрежа на книжарници. Тесната врска со животниот стандард на населението се потврдува и со анкета за навиките за читање спроведена на почетокот на 1960-тите пред белградските фабрики, кога работниците едногласно одговориле дека повеќе би сакале да потрошат 100 динари за рото-роман отколку 1.000 или 2.000 динари за „сериозна“ работа во книжарница. Друг мотиватор за оваа појава биле самите издавачи. Имено, рото-романите биле „златна кокошка“ што помагале да се одржи скапото производство на информативни медиуми лишени од шунд. Дека публиката со задоволство ги купувала овие изданија, сведочи и статистиката:

• Во Југославија, во 1971 година биле објавени 71 серија рото-романи,
• Вкупниот тираж на овие изданија таа година изнесувал 90.467.000 примероци,
• Ова значело еден роман на 375 жители, додека во исто време во САД, лулката на рото-романот, имала еден примерок на 1.171 жител.

Жанровски, во поранешна Југославија, криминалистичките романи, љубовните романи, вестерните, а нешто подоцна и романите за нинџа воини најчесто се објавувале во овој облик.^[2]

Некои од најпопуларните изданија на рото-романи во поранешна Југославија биле „Ласо“, „X-100“, „Љубовен викенд роман“, „Рото-роман“, „Живот“ и други. Меѓу најголемите издавачи на рото-романи биле „Вјесник“ од Загреб и „Дневник“ од Нови Сад. ^{[7] [8]}

Потрошувачи на рото-романите

Загрепски „Вјесник“, еден од најголемите издавачи на рото-романи, спровел право истражување на пазарот на својата публика во 1970-тите и открил дека дури 30,3% од читателите на нивното издание на рото-романи „Ласо“ имале недовршено или завршиле само основно училиште, а 57,3% имале незавршено или завршено средно училиште, што им давало дополнителни аргументи на поддржувачите на тезата дека рото-романите се „понизок“ облик на книжевност.^[2] Слична ситуација постоела и на американскиот пазар. Рото-романите првенствено им биле привлечни на средната и образованата пониска класа, но тие привлекувале страствени читатели од сите слоеви на општеството. Хенри Стигер (англиски: Henry Steeger), еден од поранешните издавачи на палп романи во Америка, тврдел во предговорот на „Пулпс“ од Тони Гудстоун дека меѓу претплатниците на неговите публикации биле, меѓу другите, Хари Труман и Ал Капоне.^[6] Според некои извори, Јосип Броз Тито бил редовен читател на „Луна“, еден од најпопуларните херои на рото-романите во СФРЈ.^[9]

Автори на рото-романите

Авторите на рото-романи најчесто пишувале под псевдоними. Во поранешна СФРЈ, писателите редовно се криеле зад американски и англиски имиња. Причините за ова биле повеќекратни. Честопати авторите биле сериозни писатели и новинари кои се срамеле да пишуваат тривијални дела, но псевдоними барале и самите издавачи, кои верувале дека странското име ќе донесе повеќе читатели, односно купувачи.

Општествено влијание

Како производ, „палп“ списанието или рото-романот се покажал како краткотраен облик. Од илјадниците различни наслови и ликови, повеќето се заборавени и се од интерес само за колекционерите и историчарите. Сепак, нивното влијание, особено во Америка, останало значајно до ден-денес. Тие го обликувале секој жанр на популарна фикција и се препознатливи кај секој суперхерој во филмовите, телевизијата и забавната литература, станувајќи извор на американската митологија.^[6]