From Wikipedia, the free encyclopedia
Навахо или навахоански (Diné bizaad) е атабаскански јазик зборуван во југозападни САД од народот навахо или Diné. Тој е географски и лингвистички карактеристичен за јужноатабасканските јазици а додека другите атабаскански јазици се зборуваат во Канада и Алјаска. Навахо јазикот е најголем јазик од сите староамерикански јазици со повеќе од 100.000 говорници и тој број се зголемува од ден на ден. Јазикот е еден од најтешките јазици во светот со најкомплициран систем на пишување. Навахо азбуката се користела за време на Втората светска војна за шифри и кодови.
Навахо | |
---|---|
Diné bizaad | |
Изговор | дине бизад |
Застапен во | САД |
Подрачје | Аризона, Колорадо, Јута и Ново Мексико |
Говорници | 178.000 |
Јазично семејство | дене-енисејски
|
Писмо | навахо азбука |
Статус | |
Службен во | САД |
Јазични кодови | |
ISO 639-1 | nv |
ISO 639-2 | nav |
ISO 639-3 | nav |
Навахо јазикот е сѐ уште многу зборуван јазик од сите навахо лиѓе од сите возрасти и повеќе од половина го зборуват дома. Многу деца зазборуваат на навахо бидејќи се учени од нивните родители и тоа е еден многу интересен феномен во општеството на САД бидејќи англискиот јазик е прв јазик во земјата. Тоа ги прави уникатни овие луѓе од сите староседелци на Америка бидејќи само тие го користат јазикот за секојдневна комуникација за разлика од другите племиња кои користат сè повеќе англиски јазик. Но денес, во градските средини ситуацијата е малку сменета кон полошо затоа што повеќе малди навахо говорници користат англиски јазик наместо својот мајчин јазик.
Јазикот има 4 самогласки и тоа: a, e, i, и o. Секоја од нив може да се појави како:
Од овие можат да се прават и други комбинации.
Билабијални | Алвеоларни | Непчени | Меконепчани | Глотални | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Централни | Странични | рамни | Лабијални | |||||
експлозивни | рамни | b [p] | d [t] | g [k] | ʼ [ʔ] | |||
воздишни | t [tx] | k [kx] | kw [kxʷ] | |||||
отсечни | tʼ [tʼ] | kʼ [kʼ] | ||||||
Африкативни | рамни | dz [ts] | dl [tl] | j [tʃ] | ||||
воздишни | ts [tsʰ] | tł [tɬʰ] | ch [tʃʰ] | |||||
отсечни | tsʼ [tsʼ] | tłʼ [tɬʼ] | chʼ [tʃʼ] | |||||
фрикативни | Безвучни | s [s] | ł [ɬ] | sh [ʃ] | h [x] | hw [xʷ] | h [h] | |
Звучни | z [z] | zh [ʒ] | gh [ɣ] | ghw [ɣʷ] | ||||
Носни | m [m] | n [n] | ||||||
Апроксимантни | l [l] | y [j] | w [w] |
Звучните согласки z, l, zh, gh на почеток на варираат со нивните безвучни парови s, ł, sh, h. Безвучните парови се сретнуваат кога се претходени од безвучна согласка како што се s, sh, h, и ł. На пример, следните комбинации на согласки покажуваат како безвучните ł и sh се сретнуваат после безвучните sh и h:
sh + l | → | shł |
h + l | → | hł |
sh + zh | → | shsh |
h + zh | → | hsh |
Звучните согласки се сретнуваат помеѓу самогласки или поемѓу звучни согласки и самогласки. Поради тоа, навахо јазикот нема контраст помеѓу звучна и безвучна вредност. Како пример на ова се облиците на глаголот -lááh (собира) и именката hosh (трн или кактус):
безвучно ł | náháshłááh | "Јас ги собирав нив" (имперфект) |
звучно l | náhálááʼ | "Јас ги собирав нив" (перфект) |
безвучно h [xʷ] | hosh | "кактус" |
звучно w [ɣʷ] | biwosh | "негов кактус" |
Дорзалните согласки g, k, kʼ, h, и gh имаат контектна фонетски варијанти, односно алофони, што зависат од околната самогласна средина. Тие се сфаќаат како непчани пред предни самогласки i и e и како меконепчани пред задните самогласки a и o. Како додатно на ова, тие се лабијализираат пред заоблена задна самогласка o.
согласка | фонетичка реализација | ||
---|---|---|---|
Непчано | меконепчано | лабијално | |
/k/ (g) | [c] | [k(ɣ)] | – |
/kʰ/ (k) | [cç] | [kx] | [kxʷ] |
/k’/ (k’) | – | [kʼ] | [kʼʷ] |
/x/ (h) | [ç] | [x] | [xʷ] |
/ɣ/ (gh) | [ʝ] | [ɣ] | [ɣʷ] |
Навахо има коронална согласна хармонија. Алвеоларните согласки во претставки се асимилираат во пост-алвеоларни, а додека пост-алвеоларните во претставки се асимилираат во алвеоларни. На пример, претставката si- може да се земе како si- или shi- во зависност од тоа дали е пост-алвеоларно или не.
shibeezh | "Вриело" (перфект) | s > sh, покажано од крајно zh |
sido | "топло е" (перфект) |
Во навахо јазикот се сретнува специфичен морфолошки феномен наречен д-ефект. Најчесто се сретнува во процесот на зацврстување на согласките, наречен процес на зацврстување. Почетната согласка на глагол се заменува со зацврстена согласка кога е претходена од т претставката или претставката за субјект на прво лице множина вт.
согласка за претставка + почетна согласка | површинска согласка | пример | |
---|---|---|---|
t- + -z | > | -ts | tʃ’éná-t-zìt > tʃ’éná-tsìt (ch’énádzid) "тој се разбуди" |
t- + -l | > | -tl | ʔánéìnì-t-laː > ʔánéìnì-tlaː (ánéinidlaa) "ти го поправи тоа" |
t- + -ʒ | > | -tʃ | ʔák’ídíní-t-ʒéːʔ > ʔák’ídíní-tʃéːʔ (ák’ídíníjéé’) "вие поделете се" |
t- + -j | > | -ts | nìː-Vt-jòɬ > nìː-tsòɬ (niidzoł) "ние ги возиме нив" (cf. yìnòː-jòɬ (yinooyoł) "тој ги вози нив") |
t- + -ɣ | > | -k | jì-Vt-ɣòʒ > jìː-kòʒ (yiigozh) "we're ticklish" (cf. jìsh-ɣòʒ (yishwozh) "he's ticklish") |
t- + -ʔ | > | -t’ | nànìʃ-t-ʔìn > nànìʃ-t’ìn (nanisht’in) "Јас сум скриен" |
t- + -m | > | -m’ | jì-Vt-màs > jìː-m’às (yii’mas) "we're rolling along" (cf. jì-màs (yimas) "Тој се тркала") |
t- + -n | > | -n’ | náːtòː-t-nìːt > náːtòː-n’ìːt (náádoo’niid) "таа кажа повторно" |
t- + -j | > | -j’ | xònì-Vt-jóí > xònìː-j’óí (honii’yóí) "we're brave" (cf. xònìʃ-j’óí (honishyóí) "Јас сум храбар") |
Прелошките (именска предлошка, глаголска предлошка) го имаат следниот вид на согласки: CV(V)(C), каде што VV претставува долга самогласка. Сите слогови мора да имаат целосен комплет на согласки и барем една самогласка. Самогласката мора да биде кратка или долга и опционални следена од согласка. Поголем број на претставки имаат структура CV- . Исклучок на ова правило се одредени вербални претставки како што се класиферите (-ł-, -l-, -d-) што се наоѓаат директно пред глаголоти се содржи од само една согласка -C-. Ците глаголи мора да бидат двослоговни. некои глаголи може да имаат само еден неслоговна претставка или воопшто да нема претставка. Бидејќи сите треба да бидат двослоговни, безначајна претставка мора да биде вметнат на глаголот за да го дополни правилото на двослоговност. Овоаа претставка е позната како клин елемент во терминологијата на атабасканските јазици. Водечката согласка на клин елементот е y пред i, w пред o, и gh пред a.
Во правописот на навахо, буквата h претставува два различни гласа: се изговара [x] кога е почетна и [h] кога е последна. Како и да е кога се изговара [x] е претходена од s и секогаш е напишана како x не како h па затоа тоа е малку збунувачки. Согласката gh [ɣ] е напишана како y пред предните самогласки i и e (и тогаш се изговара како [ʝ] ), како w пред o (се изговара како [ɣʷ]) и како gh пред a. Глоталното допирање ' не се бележи на почеток на збор.
Тополошки, навахо јазикот е полисинтаксен јазик. Структурата на речениците на навахо јазикот е SOV односно подмет прирок глагол. Атабасканските зборови се создаваат најпрво од претставки, што е необично за јазици со таков реченички ред бидејќи тие се создаваат од наставки. Навахо јазикот е тешок со глаголи, тој има голема надмоќ од глаголи но релативно мал број именки. Додатно на именките и глаголите, навахо има и други елементи како заменки, показни заменки, броеви, прилози и сврзници. Според некои научници сите тие се ставени под едно име како честички, па така јазикот би имал само глаголи, именки и честички. Во јазикот нема придавки туку тие се заменети со функциите на глаголите.
Голем број на изрази и зборови што во скоро сите јазици се искажуват и функционираат како именки во навахо јазикот функционираат како глаголи. Поголем број на вистинските именки не се променети на броевите и во јазикот не се бележат падежите. Исто така именски фрази не се потребни за образување на граматички реченици. Има два вида на именки во навахо јазикот:
Едноставните именки можат да се разделат според нивната можност да бидат променети со присвојни претставки, како во случајот:
Именка | превод | Присвојни именки | превод | Морфемски композиции | |
---|---|---|---|---|---|
béézh | "нож" | bibeezh | "нејзин нож" | bi- (3 лице) + beezh "нож" | |
hééł | "пакување" | shiyéél | "мое пакување" | shi- (1 лице еднина) + yéél "пакување" |
Здобиените именки се глаголи (или глаголски фрази) што биле номинизирани или сменети во именки преку претворање. Пример за номинизиран глагол е náʼoolkiłí (часовник) што е здобиен од глаголот náʼoolkił (да се движиш полека во круг). Друг пример е здобиената именка hataałii (пејач) од глаголот hataał (тој пее). Здобиените именки можат да бидат долги и сложени како што е:
chidí naaʼnaʼí beeʼeldǫǫhtsoh bikááʼ dah naaznilígíí | "армиски тенк" |
а тој е создаден од:
Навахо користи декадниот систем со основни броеви од 0 до 9. Има уникатни броеви од 1 - 10. Броевите од 11 до 19 се обреазуваат со ставање на додавката плус 10 потоа наставката -tsʼáadah на основниот број од 1 до 9. Броевите од 20 до 100 се образуваат со додавање на пати 10 и наставката -diin на основните броеви од 2 до 10.
основен број | +10 (-tsʼáadah) | x10 (-diin) | |
---|---|---|---|
1 | łáaʼii | łáʼtsʼáadah (11) | – |
2 | naaki | naakitsʼáadah (12) | naadiin (20) |
3 | tááʼ | táátsʼáadah (13) | tádiin (30) |
4 | dį́į́ʼ | dį́į́ʼtsʼáadah (14) | dízdiin (40) |
5 | ashdlaʼ | ashdlaʼáadah (15) | ashdladiin (50) |
6 | hastą́ą́h | hastą́ʼáadah (16) | hastą́diin (60) |
7 | tsostsʼid | tsostsʼidtsʼáadah (17) | tsostsʼidiin (70) |
8 | tseebíí | tseebíítsʼáadah (18) | tseebídiin (80) |
9 | náhástʼéí | náhástʼéítsʼáadah (19) | náhástʼédiin (90) |
10 | neeznáá | – | neeznádiin (100) |
Во создавање на сложените броеви (22, 23, 24...) комбинираната форма има неправилни промени во самогласка и согласка (како што е губење на ' ) и кратење на самогласки áá во бројот tá-diin (30). Бројот 1 има три обливи: 'łáaʼii (кога се брои како сам), łá како кратена комбинирана форма, 'tʼááłáʼí (користен во поголеми броеви и со множински претставки). За броевите поголемни помеѓу главните десетки има два вида на образба. Броевите од 21-29 и 41-49 се образуваат со наставање на бројот до десетката (naadįį дваесет + naaki два ). Броевите од 100 до 900 се образуваат со додавање на зборот за множење di на основниот број од 1 до 9 и со додавање на зборот neeznádiin (100), како во tʼááłáhádí neeznádiin (сто).
основен број | x100 (=di + neeznádiin) | |
---|---|---|
1 | tʼááłáʼí | tʼááłáhádí neeznádiin (100) |
2 | naaki | naakidi neeznádiin (200) |
3 | tááʼ | táadi neeznádiin (300) |
4 | dį́į́ʼ | dį́įʼdi neeznádiin (400) |
5 | ashdlaʼ | ashdladi neeznádiin (500) |
6 | hastą́ą́h | hastą́ądi neeznádiin (600) |
7 | tsostsʼid | tsostsʼidi neeznádiin (700) |
8 | tseebíí | tseebíidi neeznádiin (800) |
9 | náhástʼéí | náhástʼéidi neeznádiin (900) |
Основните броеви со висок тон во последниот слог се менува во паѓачки тон пред =di. За илјада на навахо е mííl здобиен од шпанскиот јазик. Потоа на основниот збор за илјада се додава сврзник di па така на пример имаме: tʼááłáhádí mííl (1000), naakidi mííl (2000) итн.Зборот милион се прави со зборот tsoh (голем) на зборот mííl (илјада), па така имаме: mííltsoh (милион) или tʼááłáhádí mííltsoh (еден милион), naakidi mííltsoh (два милиони) итн.
Клучниот елемент во навахо јазикот е глаголот, што е и многу сложен. Глаголите се состојат од апстрактен компонент што вклучуваат додатно и претставки или наставки. Секој глагол мора да има најмалку една претставка. Претставките се засновани фиксно во специфичен ред.
Навахо глаголот може да биде поделен на различни компоненти. Глаголот е составен од апстрактен корен и често побарува наставка. Тој веќе оформен дел побаруа и класифер или претставка и заедно сочинуваат полнозначен глагол. Тематските претставки кој ги има се претставки што не се продуктивни, имаа ограничена функција и немаат целосно одредено значење. Пример за тематска претставка е архаичната претставка yá што се сретнува само во глаголот -tééh/-tiʼ што значи зборува, како и во yáłtiʼ што значи тој зборува.
Претставките што се наоѓаат во навахо јазикот се додаваат во горе долу помалку строг ред. Овој вид на морфологија се нарекува предлошка на положбена класа. Подолу се претставени скорешните предлози за наваго глаголските предлошки. Според новите предлози зададен глагол нема да има претставки за секоја позиција. Всушност, навахо глаголите и не се толку сложени колку што предлошката налага, максималниот број на претставки што може да се вметнат се околу осум. Глаголот е составен од глаголска основа и еден комплет на претставки. Претставките можат да бидат поделени на сврзни претставки и несврзни претставки. Несврзните се сретнуваат на левата страна на глаголот. Сврзните претставки се сретнуваат после несврзните поблиску до самиот глагол. Исто така претставките можат да се поделат на два дела според нивното различно фонолошко однесување.
несврзна претставка | сврзна претставка | глаголска основа |
Комплексноста на претставката може да биде поделена на 11 позиции, и некои од поделбите имаат и понатамошна поделба:
несврзна претставка | сврзна претставка | основа | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
0 | 1a | 1b | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
позиција субјект |
"нула позиција" |
прилошко- тематски |
iterative | множина | директен објект | deictic | прилошко- тематски |
мод- аспект |
субјект | класифер | основа |
Иако генерално претставките се наоѓаат на одредени позиции, некои претставки ги менуваат позициите за време на процесот на метафизика. На пример, претставката ʼa- најчесто се наоѓа пред di- како во,
Како и да е, кога ʼa- се наоѓа со претставките di- и ni-, ʼa- се комбинира со di- и се добива di- + ʼa- + ni- како во,
Глаголите во навахо јазикот имаат личнозаменски претставки што ги обележуваат и субјектот (подмет) и објектот (прирок). Тие можат да варираат во одредени модови, особено во перфективен мод. претставките се флективни според граматичкото лице и граматичкиот број. Во табелата се наведени основните претставки:
Број | Претставка за подмет | Претставка за прирок | ||
---|---|---|---|---|
Еднина | Двоина | Еднина | Двоина | |
прво (1) | -sh- | -iid- | shi- | nihi- |
второ (2) | ni- | -oh- | ni- | |
трето (3) | -Ø- | bi- | ||
трето (3o) | yi- | |||
четврто (3a) | ji- | ha- ~ ho- | ||
неопределено (3i) | ʼa- | ʼa- | ||
место (3s) | ha- ~ ho- | ha- ~ ho- | ||
рефлективно | – | (ʼá)-di- | ||
реципрочно | – | ʼahi- |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.