Тэмүгэ отчигин

Тэмүгэ (монгол: ᠲᠡᠮᠦᠭᠡ; 1168 - 1246)^[1] - Чингис хааны хамгийн отгон эрэгтэй дүү, Есүхэй болон Өэлүн хоёрын дөрөв дэх хүүхэд байсан юм.

"Монголын нууц товчоонд" <<Тэмүжинийг есөн настай байхад Зочи-Хасар долоон настай, Хачиун алчи таван настай, Тэмүгэ отчигин гурван настай, Тэмүлүн өлгийтэй байсан бүлгээ>> гэсэн байдаг. Айлын отгон хүү байсан тул түүнийг “галын хаан, голомтын эзэн болох отчигин” гэж дууддаг байжээ. Иймд Нууц товчоонд болон бусад түүхэн эх сурвалжид Тэмүгэ отчигин, эсвэл Отчигин гэж нэрлэх нь олонтаа. Тэрээр хүүхэд ба өсвөр насандаа ээж, ах нараараа эрхлүүлсэн, тансаглах хандлагатай байсан нь Нууц товчооноос харагддаг ч

"Эрт унтдаг боловч

Эрэлхэг зоригтой хүн,

Отгон хөвүүн учраас

Орой босдог боловч

Омог чадалтай эр,

Байлдаан үймээн болоход

Байрандаа хоцордоггүй

Баатар Отчигин " гэж түүнийг дайснууд нь хүртэл хүлээн зөвшөөрч байжээ.

Ах Тэмүжин нь дүү нарынхаа дэмжлэгтэйгээр монгол аймгуудыг нэгтгэх үйлд Тэмүгэ ихээхэн хувь нэмэр оруулж, аян дайны бэлтгэл ажлыг хангах, ээж болон Бөртэ үжиний хамт ар гэрээ хамгаалах, омог доторхи асуудлуудыг зохицуулах зэргээр түүний оролцоо их байжээ. Жишээ нь, Мэнлиг эцгийн долоон хөвүүний дундахь Хөхөчү Дэв тэнгэр бөө Тэмүжин болон түүний гэр бүлийнхний өсөн нэмэгдэж буй хүчийг анзаарч байсан тул омог аймгуудийг өөртөө татах хандлага гаргадаг болжээ. Иймд Бөртэ үжиний асуудлыг гаргаж тавьсанаар, Тэмүжиний зөвшөөрснөөр Тэмүгэ Хөхөчү бөөтэй гэрийн гадаа барилдаж байгаа мэтээр бөөгийн амийг хороосон түүхтэй.

Тэмүжин Чингис хаанаар өргөмжлөгдөснийхөө дараа монгол ёсын дагуу дүү Тэмүгэ, ээж Өүлэнд түмэн иргэн^[2] эсвэл таван мянган цэрэг^[3] гаргах өрх албат хамжлагыг өгч, мянганы ноёдоос Хүчү, Хөхөчү, Жунсо, Аргасун^[2] нарыг тушааж өгч өвөг дээдсийн голомтоо отгондоо хайрладаг заншилаар нутгийнхаа зүүн захад нутаглуулсан. Чингис хаан их цэргээ удирдан Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмын эсрэг байлдсан 15 гаруй жилийн туршид Монгол орны аюулгүй байдлыг Тэмүгэ отчигинд хариуцуулдаг байсан. Олон арван жил Монгол улсынхаа арыг дааж явсан Тэмүгэ нь туршлагатай захирагч, чадварлаг зохион байгуулагч, үнэнч шудрага хүн болохоо баталсан.

Чингис хааны дунд хүү их хаан Өгэдэйг 1241 онд нас барсны дараа түүний бэлбэсэн гэргий Дөргөнэ аажмаар улс орныг захирдаг болсныг Тэмүгэ эсэргүүцжээ. Тэр үед Өгэдэйн хүү Гүюг Орос, Европод байлдан дагуулалтаар явж байжээ, энэ завшааныг ашиглан Тэмүгэ их хааны ширээнд суух оролдлого хийсэн ч бүтээгүй. 1246 оны их хуралдай Гүюгийг их хаанд өргөмжилсний дараа түүний авга ах Тэмүгэ, мөн өөр хэд хэдэн төрийн эрхийг барилцаж байсан хүмүүс цаазлагдсан байна.