ချင်းသမိုင်း

ချင်းလူမျိုးများသည် တိဗက်-ဗမာနွယ်ဝင် လူမျိုးစုတစ်စုဖြစ်ပြီး မြန်မာနိုင်ငံ၊ အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့် ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံတို့တွင် နေထိုင်ကြသည်။ မြန်မာနိုင်ငံတွင် အများအားဖြင့် ချင်းပြည်နယ်၊ စစ်ကိုင်းတိုင်း၊ မကွေးတိုင်း၊ ပဲခူးတိုင်း၊ ဧရာဝတီတိုင်းနှင့် ရခိုင်ပြည်နယ်တို့၌ နေထိုင်ကြသည်။ အိန္ဒိယနိုင်ငံတွင် မီဇိုရမ်ပြည်နယ်၊ မဏိပူရပြည်နယ်၊ ထရီပူရာပြည်နယ်၊ မက်ဃာလာယာပြည်နယ်နှင့် အာသံပြည်နယ်တို့တွင် ပျံ့နှံ့နေထိုင်ပြီး၊ ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်နိုင်ငံရှိ စစ်တကောင်းတောင်တန်းဒေသတွင်လည်း နေထိုင်ကြသည်။ ကမ္ဘာတစ်ဝန်းတွင် ချင်းလူမျိုးဦးရေ ၂ သန်းကျော်ရှိမည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။

သမိုင်းကြောင်းနှင့် အခြေချနေထိုင်ပုံ

ချင်းလူမျိုးတို့သည် အေဒီ ၄၀၀ ခန့်တွင် တိဗက်-တရုတ်နှင့် မြန်မာပြည်ဆုံရာ ဟူးကောင်းချိုင့်ဝှမ်းသို့ ရောက်ရှိအခြေချခဲ့ကြသည်ဟု ယူဆရသည်။ ၁၁ ရာစု ပုဂံကျောက်စာများတွင် ချင်းတွင်းမြစ်ဝှမ်းရှိ ချင်းတို့၏ နေထိုင်ရာဒေသများကို ဖော်ပြထားသည်။ အေဒီ ၇၀၀ ခန့်တွင် မုံရွာမြို့၊ စစ်ကိုင်းမြို့၊ ချင်းတွင်းမြစ်နှင့် ဧရာဝတီမြစ်ဆုံရာဒေသသို့ ရောက်ရှိလာခဲ့ကြကြောင်း ၁၉၇၂ ခုနှစ်တွင် မုံရွာမြို့အနီး၌ တူးဖော်ရရှိသော ရှေးဟောင်းပစ္စည်းများ (ပြောင်ခိုင်ဖြင့် ပြုလုပ်ထားသည့် ယမ်းဗူးနှင့် မြေအိုးအပိုင်းအစများ) က သက်သေပြနေသည်။ ပုဂံခေတ်ကျောက်စာများတွင် "ချင်း" ဟူသော ဝေါဟာရကို အေဒီ ၇၅၀ ခန့်ကတည်းက စတင်သုံးစွဲခဲ့ပြီး၊ ချင်းတွင်းမြစ်ဟူသော အမည်သည်ပင် မြစ်ရိုးတစ်လျှောက် ချင်းလူမျိုးများ နေထိုင်ခဲ့ခြင်းကြောင့် ဖြစ်နိုင်သည်ဟု ဆိုကြသည်။

ချင်းတွင်းချိုင့်ဝှမ်းတွင် ချင်းဘုရား၊ ချင်းရွာ၊ ချင်းစု (ယခုစစ်ကိုင်း) ကဲ့သို့သော နေရာအမည်များသည် ယနေ့တိုင် တည်ရှိနေဆဲဖြစ်သည်။ အေဒီ ၈၀၀ တွင် သရေခေတ္တရာမြို့ ပျက်သုဉ်းပြီးနောက် အေဒီ ၉၀၀ ခန့်တွင် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်း တန်ခိုးဩဇာကြီးသော လူမျိုးသုံးမျိုးအနက် ချင်းလူမျိုးသည် မြန်မာပြည်အထက်ပိုင်းတွင် လွှမ်းမိုးခဲ့သည်။ အေဒီ ၈၀၀-၈၅၀ ခန့်တွင် ချင်းလူမျိုးအချို့ ကဘော်ဒေသသို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့ကြသည်။

အေဒီ ၁၃ ရာစုတွင် ရှမ်းလူမျိုးများ မြန်မာနိုင်ငံသို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်လာခဲ့ပြီးနောက် ချင်းလူမျိုးတို့သည် အေဒီ ၁၄ ရာစုမှ ၁၉ ရာစုအတွင်း ရှမ်း၊ မဏိပူရနှင့် ဗမာတို့၏ ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်မှုများကြောင့် ဘေးကင်းရာ ချင်းတောင်တန်းဒေသများသို့ တဖြည်းဖြည်း ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်ခဲ့ကြရသည်။ ၁၃၉၅ ခုနှစ်တွင် ရှမ်းတို့က ကလေးမြို့ကို တည်ထောင်ပြီးမှသာ ချင်းတောင်သို့ အခြေချနေထိုင်လာခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုသည်။ ချင်းပညာရှင်များ၏ အဆိုအရ ချင်းတောင်သို့ အခြေချရာတွင် ကျင်နွေး (Ciimnuai) ဒေသတွင် နေထိုင်သူများသည် ဇိုမီး (ဇို လူမျိုးနွယ်စု)၊ လိုင်လွန်ဒေသတွင် နေထိုင်သူများသည် လိုင်မီး (လိုင် မျိုးနွယ်စု)၊ လိုကျွမ်း (Lo Com) ဒေသတွင် နေထိုင်သူများသည် မီဇိုမျိုးနွယ်စုများ ဖြစ်လာကြသည်။

S.Za Peng ၏ ရေးသားချက်အရ ဖလမ်းမြို့နယ်မှ ခူအာလ်ဆင်း (Khualsim) မျိုးနွယ်စုသည် အေဒီ ၁၅၇၀-၁၅၈၀ အတွင်း အခြေချခဲ့ကြပြီး ဇာဟောင် (Zahau) မျိုးနွယ်စုသည် အေဒီ ၁၆၁၅-၁၆၄၀ အတွင်း အခြေချခဲ့ကြသည်။ လိုင်မျိုးနွယ်စုများသည် လိုင်လွန်ဂူကို စွန့်ခွာကာ အေဒီ ၁၆၇၅-၁၇၀၀ အတွင်း ဟားခါးနယ်သို့လည်းကောင်း၊ ထို့မှတစ်ဆင့် အေဒီ ၁၇၂၅-၁၇၆၀ အတွင်း ထန်တလန်နယ်သို့လည်းကောင်း အခြေချနေထိုင်ခဲ့ကြသည်။ အချို့မှာ တောင်ဘက်နှင့် အနောက်တောင်ဘက်သို့ ဆက်လက်ပြောင်းရွှေ့ခဲ့ကြသည်။ ဒေါက်တာ ဗမ်ဆွန် (Dr. Vum Son) ၏ "Zo History" စာအုပ်အရ လက်ရှိချင်းပြည်နယ်တွင် အဦးဆုံး အခြေချနေထိုင်ကြသူများမှာ ခူမီး (သို့မဟုတ်) မရူ (Masho) မျိုးနွယ်စုများဖြစ်ပြီး၊ လိုင်မျိုးနွယ်စုများ ရောက်ရှိလာသောအခါ တောင်ဘက်သို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုသည်။ ပါမောက္ခ လုစ်၏ မှတ်တမ်းအရ ၁၆ ရာစုအတွင်း ခူမီးမျိုးနွယ်စုသည် လက်ရှိအခြေချနေထိုင်သည့် ဒေသ၏ အရှေ့မြောက်ဘက် တောင်တန်းဒေသများတွင် အခြေချနေထိုင်ခဲ့သည်။ မြို (Mara) မျိုးနွယ်စုသည် ၁၄ ရာစုတွင် ဝေသာလီမင်းဆက်၌ မြိုမင်းနှစ်ပါး တင်မြှောက်ခဲ့ဖူးကြောင်း ရခိုင်ရာဇဝင်ကျမ်းတွင် တွေ့ရသည်။ ၎င်းတို့သည် ရခိုင်ပြည်နယ်အနှံ့အပြားနှင့် စစ်တကောင်းတောင်တန်းဒေသ (ဘင်္ဂလားဒေ့ရှ်) များတွင် အခြေချနေထိုင်ခဲ့ကြသည်။

ချင်းလဲန် (Chinland) သည် ဧရာဝတီမြစ်နှင့် ချင်းတွင်းမြစ်အကြားရှိ မြေပြန့်နှင့် ကုန်းမြင့်များအပါအဝင် ပတ်ကွိုင် (Patkai) တောင်တန်းမှ ဘင်္ဂလားပင်လယ်အော်၊ နိုက်ဂရိုက်ရေလက်ကြားအထိ သွယ်တန်းနေသော တောင်တန်းများ ပါဝင်လျက် မြန်မာနိုင်ငံ၏ အနောက်ဘက်တွင် တည်ရှိသည်။

ဗြိတိသျှတို့၏ ကျူးကျော်မှုနှင့် ချင်းတို့၏ ခုခံမှု

ကလေး-ကဘော်ဒေသနှင့် ယောဒေသတို့သည် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းရှိ ချင်းတို့၏ မူလဌာနေဒေသများဖြစ်သည်။ အေဒီ ၁၂ ရာစု ရှမ်းလူမျိုးတို့က ဗမာများကို ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်ပြီးနောက် ချင်းလူမျိုးများသည် အနောက်ဘက်တောင်တန်းဒေသ၊ အနောက်တောင်ဘက်ဒေသနှင့် တောင်ဘက်ဒေသများသို့ ပြန့်ကျဲနေထိုင်ခဲ့ကြသည်။

၁၈၈၅ ခုနှစ်တွင် နယ်ချဲ့အင်္ဂလိပ်တို့က ဗမာပြည်ကို သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ကလေးစော်ဘွားသည်လည်း အင်္ဂလိပ်လက်အောက်သို့ ကျရောက်ကာ အခွန်များကို အင်္ဂလိပ်အစိုးရထံ တိုက်ရိုက်ပေးသွင်းခဲ့ရသည်။ ဗမာဘုရင်ခံချုပ်က ထိုအချိန်က ကလေးချိုင့်ဝှမ်းကို "The Little Shan State of Kale" ဟု ခေါ်ဝေါ်ခဲ့သည်။ စော်ဘွားမောင်ရစ်နှင့် သူ၏တူ မောင်ပါကြီးအကြား အာဏာလုပွဲဖြစ်ပွားရာ ဗြိတိသျှအစိုးရက ၁၈၈၆ ခုနှစ်တွင် စော်ဘွားမောင်ရစ်ကို နန်းချပြီး ၁၈၈၇ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်နေ့တွင် မောင်ပါကြီးကို အစားထိုး နန်းတင်ပေးခဲ့သည်။

ဗြိတိသျှအစိုးရသည် သိမ်းပိုက်နယ်မြေသစ်များကို စီမံခန့်ခွဲရာတွင် (၁) ကဘော်ချိုင့်ဝှမ်းကို အထက်ချင်းတွင်းခရိုင် အုပ်ချုပ်ရေးအောက်၌ လည်းကောင်း၊ (၂) ကလေးပြည် (Kalay State) ကိုမူ ခရိုင်အရေးပိုင်ဝန်ထောက် လက်အောက်တွင် လည်းကောင်း၊ (၃) ယောဒေသကို အစောပိုင်းတွင် ပုဂံခရိုင်အုပ်ချုပ်မှုအောက်၌ လည်းကောင်း၊ နောက်ပိုင်းတွင် ပခုက္ကူ-ချင်းတောင်တန်းခရိုင်အတွင်း၌ လည်းကောင်း ထည့်သွင်းအုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ၁၈၈၆ ခုနှစ်တွင် ချင်းပြည်သည် ဗြိတိသျှကိုလိုနီနယ်မြေသစ်များဖြင့် ဝန်းရံလျက်ရှိပြီဖြစ်သည်။

အစောပိုင်းတွင် ဗြိတိသျှအစိုးရသည် ချင်းပြည်ကို သိမ်းပိုက်အုပ်ချုပ်ရန် ဆန္ဒမပြင်းပြခဲ့ပေ။ ချင်းပြည်သည် တောင်တန်းများဖြင့် ပြည့်နှက်နေပြီး အကျိုးအမြတ်မရှိဟု ယူဆခဲ့သောကြောင့် ဖြစ်သည်။ ၎င်းတို့အနေဖြင့် နယ်မြေသစ်ကာကွယ်ရေးပေါ်လစီအရ အကောင်အထည်ဖော်ခြင်းမျှသာ ဖြစ်သည်။ သို့သော် ဗမာဘုရင်နန်းချခံရပြီးဖြစ်၍ ကလေးရှမ်းစော်ဘွားကို အကာအကွယ်ပေးနိုင်တော့မည်မဟုတ်ကြောင်း ချင်းခေါင်းဆောင်များ သိရှိလာသောအခါ ထိုနယ်မြေကို ပြန်လည်သိမ်းပိုက်ရန် အခွင့်ကောင်းဟု ယူဆလာခဲ့ကြသည်။ ဤသို့ဖြင့် ချင်းခေါင်းဆောင်များက ကလေး-ကဘော်ဒေသနှင့် ယောဒေသကို အကြိမ်ကြိမ် ထိုးစစ်ဆင်နွှဲခဲ့ကြသည်။

၁၈၈၇ ခုနှစ်၊ ဒီဇင်ဘာ ၁၇ ရက်နေ့တွင် ကလေးဘုန်းကြီးကျောင်း၌ Captain Raike က Deputy Commissioner (DC) အား စေလွှတ်၍ ဇိုမီးအကြီးအကဲများထဲမှ ဩဇာအရှိဆုံး စီယန်းအကြီးအကဲ ခိုင်ကမ်း (Khai Kam) နှင့် တွေ့ဆုံဆွေးနွေးခဲ့သည်။ ခိုင်ကမ်းကိုယ်တိုင်မသွားဘဲ သူရဲကောင်း ၄ ဦးကို စေလွှတ်ခဲ့သည်။ ဆွေးနွေးပွဲတွင် DC က စော်ဘွားမောင်ပါကြီးအား ကလေးအုပ်ချုပ်ရေးမှူးအဖြစ် အသိအမှတ်ပြုကြောင်း၊ ၎င်းသည် ဗြိတိသျှအစိုးရကို သစ္စာခံသူဖြစ်ရာ နောင်တွင် ဆက်လက်မတိုက်ခိုက်ရန်၊ တိုက်ခိုက်ပါက ဗြိတိသျှအစိုးရကို ရန်ပြုသည်ဟု သဘောထားမည်ဖြစ်ကြောင်း သတိပေးခဲ့သည်။ ဖမ်းဆီးထားသော စစ်သုံ့ပန်းများကို DC ထံ မအပ်နှင်းပါက အကြီးအကဲများ၏ တာဝန်သာဖြစ်ကြောင်း၊ လွတ်ပေးလျှင်လည်း လျော်ကြေးပေးရမည်ဖြစ်ကြောင်း၊ ကလေးနယ်ကို ဆက်လက်မတိုက်တော့ရန်နှင့် ကျွန်များမဖမ်းဆီးတော့ရန် သတိပေးခဲ့သည်။ လက်ဝယ်ပိုင်ဆိုင်ထားသော ကျွန်များကိုမူ စော်ဘွားအား တရားဝင်အသိအမှတ်မပြုမီ ဖမ်းဆီးထားသူများဖြစ်သဖြင့် ဆက်လက်ထားရှိနိုင်ကြောင်း၊ စစ်တကောင်းနှင့် ကလေးကြား ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်း ဖွင့်လိုကြောင်းနှင့် လေသာတောင်ကြောကို စူးစမ်းလေ့လာလိုကြောင်း တင်ပြခဲ့သည်။ ချင်းပိုင်နက်အတွင်း လှုပ်ရှားသွားလာသည့်အခါ အနှောင့်အယှက်မပေးရန်နှင့် လမ်းပြနှင့် ကူလီများပေးရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။

ချင်းကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့ခေါင်းဆောင် တွန်ဆွန်း (Tun Suang) က ကလေးအုပ်ချုပ်ရေးမှူးနှင့် မိတ်ဖက်ဆက်ဆံသွားမည်ဖြစ်ကြောင်း၊ စစ်တကောင်းလမ်းကြောင်းသည် ဇိုမီး (Zomi) ပိုင်နက်မဖြတ်သန်းဘဲ လိုင်မီး (Laimi) ပိုင်နက်သာ ဖြတ်သန်းမည်ဖြစ်သဖြင့် လိုင်မီးအကြီးအကဲများနှင့်သာ ဆွေးနွေးသင့်ကြောင်း၊ စီယန်းနယ်မြေအား ဗြိတိသျှအစိုးရက လာရောက်စူးစမ်းခြင်းကို ကန့်ကွက်ကြောင်း၊ လေသာတောင်ကြောကိုမူ သွားရောက်ခွင့်ပြုနိုင်ကြောင်း၊ သို့သော် လာရောက်ခဲ့လျှင် စီယန်းအကြီးအကဲများကို ကြိုတင်အသိပေးသင့်ကြောင်း၊ ကလေးငယ်များနှင့် အမျိုးသမီးများ လန့်ဖြန့်နိုင်သောကြောင့် ဖြစ်သည်ဟု ပြန်လည်တင်ပြခဲ့သည်။ ဆွေးနွေးပွဲ ထမြောက်ခဲ့သည်။

နောက်ပိုင်းတွင် Major Macgregor နှင့် Con Bik တို့ ၁၈၈၈ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီ ၃ ရက်နေ့၌ ဆီဟောင် (Sihaun) ရွာ၌ တွေ့ဆုံဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။ ဆွေးနွေးသည့်အကြောင်းအရာများမှာ ကလေးနယ်ဘုရင်ခံကို အသိအမှတ်ပြုခြင်း၊ ကလေးဒေသအား စီယန်းတို့က တိုက်ခိုက်ခြင်း၊ စစ်တကောင်း-ကလေး ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းဖွင့်ရန်နှင့် ပဏာမအဆင့်အနေဖြင့် Tlaisun တောင်တန်းဒေသကို စူးစမ်းလေ့လာခွင့်ပြုရေးတို့ ပါဝင်သည်။ Con Bik က ဗြိတိသျှအစိုးရက ၎င်းနယ်မြေသိမ်းပိုက်မည်ကို သတိမထားမိဘဲ အခြားကောင်စီဝင်များနှင့် ဆွေးနွေးညှိနှိုင်းချိန်ပေးရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။ အစည်းအဝေးအပြီးတွင် Major Macgregor က လိုက်ပို့ပေးသော Gurkha လုံခြုံရေးတပ်များကို သေနတ်ဖောက်ခြိမ်းခြောက်စေခဲ့ပြီး Tlaisun တို့အနေဖြင့် ဗြိတိသျှအစိုးရလက်သို့ မအပ်နှံလျှင် ဤသို့ကြုံရဖွယ်ရှိကြောင်း ပြသလိုက်ခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ ဤအဖြစ်အပျက်သည် Con Bik ကို အလွန်စိတ်ပျက်စေခဲ့သည်။

ဗြိတိသျှတို့က ချင်းတော်လှန်ရေးအဖွဲ့အား မြူဆွယ်နိုင်လိမ့်မည်ဟု ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။ Captain Raike သည် Gan Kaw Valley သို့ ခရီးဆက်ခဲ့ပြီး Haka နှင့် Zokhua (Lai Tribes) အကြီးအကဲများနှင့် တွေ့ဆုံရန် ရည်ရွယ်ခဲ့သော်လည်း Captain Egre နှင့် တွေ့ဆုံပြီးကြောင်း သိရှိသဖြင့် စစ်ကြောင်းပြန်ခေါက်ခဲ့သည်။ Captain Egre သည် Haka, Zokhua အကြီးအကဲများနှင့် တွေ့ဆုံဆွေးနွေးရန် ဆက်သား ၃ ဦး စေလွှတ်ခဲ့သော်လည်း ၂ ဦး အသတ်ခံခဲ့ရသည်။ Zokhua အကြီးအကဲ၏ ဗမာမယား၏သား ရွှေလှိုင်သည် သူ့မိခင်၏ အကူအညီဖြင့် လွတ်မြောက်ပြီး ရခိုင်တောင်တန်းဒေသသို့ ထွက်ပြေးလွတ်မြောက်ခဲ့သည်။ ဤအဖြစ်အပျက်သည် Haka & Zokhua နှင့် အင်္ဂလိပ်တို့၏ ဆက်ဆံရေးကို မည်သို့မျှ မထိခိုက်ခဲ့ပေ။ လိုင်မျိုးနွယ်စုများတွင် တန်ခိုးဩဇာကြီးမားသော ဟားခါးဘော်ဝီ (Hakha Bawi) က ယောနယ်ကို တိုက်ခိုက်ပြီး ၈ ဦးကို သတ်ဖြတ်ကာ ၄၈ ဦးအား ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။ ဗိုလ်ကြီး Raikes နှင့် စီယန်းအကြီးအကဲ ခိုင်ကမ်းတို့အကြား စေ့စပ်ဆွေးနွေးခဲ့သော်လည်း ခိုင်ကမ်းက ကလေးရှိ ရှမ်းလူမျိုးကို ထပ်မံတိုက်ခိုက်ခဲ့ပြန်ရာ ၁ ဦး သေဆုံးပြီး ၄ ဦးကို ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။

၁၈၈၈ ခုနှစ် အစောပိုင်းကာလတွင် Tlaisun တို့သည် ကလေးလွင်ပြင်ကို နှစ်ကြိမ် ပြင်းပြင်းထန်ထန် တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ အောက်တိုဘာလအတွင်း Tlaisun က ၁ ကြိမ်၊ စီယန်းက ၅ ကြိမ်၊ ကမ်ဟောင် (Kam Hau) က ၁ ကြိမ် တိုက်ခိုက်ပြီး ၁၂ ရက်အတွင်း ချင်းလူမျိုးတို့က ရှမ်းလူမျိုး ၁၁၂ ဦးကို ကျွန်အဖြစ် ဖမ်းဆီးကာ ၁၂ ဦးကို သတ်ဖြတ်ပြီး ၁၄ ဦးကို ဒဏ်ရာရစေခဲ့သည်။ ဤသို့ဖြင့် ခမ်းပတ်မြို့ကို တိုက်ခိုက်ဖျက်ဆီးနိုင်ခဲ့ပြီး ကလေးမြို့ရှိ လူနေအိမ် ၃၇ လုံး မီးလောင်ပြာကျစေခဲ့သည်။

အခြေအနေပိုမိုဆိုးရွားစေသည့်အချက်မှာ ချင်းတွင်း၊ မြင်းခြံ၊ ပုဂံခရိုင်များတွင် ဗြိတိသျှအစိုးရကို ၁၈၈၇ ခုနှစ်အတွင်း ပုန်ကန်ထကြွသူ ရွှေချိုးဖြူမင်းသားအား Tlaisun အကြီးအကဲများက ခိုလှုံခွင့်ပေးခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ ထို့ကြောင့် ဗြိတိသျှအစိုးရက Tlaisun အကြီးအကဲထံ ရွှေချိုးဖြူမင်းသားနှင့် အပေါင်းပါတို့ကို အပ်နှံရန်နှင့် စီယန်းအကြီးအကဲ ခိုင်ကမ်းထံ ဖမ်းဆီးထားသော စစ်သုံ့ပန်းများ ပြန်လည်လွှတ်ပေးရန် ရာဇသံပေးခဲ့သည်။

ချင်းခေါင်းဆောင်များက ၎င်းရာဇသံကို ပြတ်ပြတ်သားသား ငြင်းဆန်ခဲ့ကြပြီး ကလေး-ကဘော်နှင့် ဂန့်ဂေါနယ်ကို ထပ်မံသိမ်းပိုက်ရန် ပြင်ဆင်ခဲ့ကြသည်။ ၎င်းတို့ သတိမမူမိသည့်အချက်မှာ အင်အားကြီးမားသော ဗြိတိသျှတပ်များ ဝန်းရံထားပြီး မကြာမီကာလအတွင်း ကျူးကျော်တိုက်ခိုက်လာမည့်အရေးပင် ဖြစ်သည်။ ၎င်းတို့က ဗြိတိသျှစစ်တပ်ကို လွယ်ကူစွာ တွန်းလှန်နိုင်မည်ဟု ယူဆခဲ့ကြသည်။ ဗမာဘုရင်များ နန်းစွန့်သည့်အချိန်မှစ၍ ဗမာမင်းသားတစ်ပါး ၎င်းတို့လက်အောက်၌ ခိုလှုံနေခြင်း၊ ချင်းလူမျိုးများအနေဖြင့် ထိုအချိန်က လက်နက်အင်အား အတော်အသင့် ပိုင်ဆိုင်လာကြပြီးဖြစ်၍ ၁၃ ရာစုအစောပိုင်းက ရှမ်းတို့သိမ်းပိုက်ခဲ့သော ကလေး-ကဘော်နှင့် ဂန့်ဂေါဒေသတစ်ခုလုံးကို ရှမ်းလူမျိုးများလက်မှ ပြန်လည်ရယူနိုင်မည့် အချိန်အခါကောင်းဟု ယူဆခဲ့ကြသောကြောင့် ချင်းလူမျိုးများသည် နိုင်ငံရေးအရ အံတုယှဉ်ပြိုင်နိုင်ပြီဟု ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ကလေး-ကဘော်ဒေသမှ ရှမ်းလူမျိုးများအတွက် မြေပြန့်ဗမာလူမျိုး၏ အကာအကွယ်ရယူရသည့် အခြေအနေအထိ ရောက်ရှိခဲ့သည်။

အစမူလက ဗြိတိသျှအစိုးရသည် နယ်မြေသစ်ကာကွယ်ရေးပေါ်လစီချမှတ်ပြီး ကလေး-ကဘော်နှင့် ယောဒေသများကို ကာကွယ်ပေးရုံသာ ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ Carry ၏ မှတ်ချက်အရ အကျိုးအမြတ်မရှိသော တောင်ကုန်းများကို ဗြိတိသျှအစိုးရက သိမ်းပိုက်ရန် စိတ်ကူးခဲ့ခြင်းမရှိပေ။ သို့သော် စီယန်းချင်းများက မြေပြန့်မှ မီးရှို့ဖျက်ဆီးခြင်း၊ သတ်ဖြတ်ခြင်းများကို အကြိမ်ကြိမ်ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ထို့အတူ ဆုတ်တဲ (Sukte) တို့ကလည်း ကဘော်လွင်ပြင်ကို တိုက်ခိုက်ခြင်း၊ Tlaisun တို့က ကလေးလွင်ပြင်တိုက်ခိုက်ခြင်း၊ ဟားခါး (Hakha) နှင့် ဇုတ်ခွာ (Zokhua) တို့က ဂန့်ဂေါလွင်ပြင် တိုက်ခိုက်ခြင်းတို့သည် ဗြိတိသျှအစိုးရအား ချင်းပြည်ကို သိမ်းပိုက်ရန် အကြောင်းဖန်လာစေခဲ့သည်။

ဗြိတိသျှ-ချင်း ကျူးကျော်စစ်ပွဲများ

အင်္ဂလိပ်တို့သည် ချင်းလဲန်ကို တတိယအကြိမ် ကျူးကျော်စစ်ဆင်နွှဲပြီးမှ သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့သည်။

ပထမကျူးကျော်စစ် (၁၈၇၁-၁၈၇၂)

 ကချာနယ်တွင် ဗြိတိသျှနိုင်ငံသား Winchester သည် ချင်းပိုင်နက်နယ်မြေအတွင်း လက်ဖက်စိုက်ပျိုးရန် ကျူးကျော်လာခဲ့ရာ ပူဘန်ခူအိုင်း (Pu Beng Khuai) ဦးဆောင်သော ချင်းသူရဲကောင်းများက မောင်းထုတ်တိုက်ခိုက်ကာ Winchester ကို သတ်ဖြတ်ပြီး သူ့သမီး Merry Winchester ကို အရှင်ဖမ်းဆီးခဲ့သည်။ ဤသို့ဖြင့် ၁၈၇၁-၇၂ ခုနှစ်အတွင်း ဗိုလ်မှူးချုပ် G.Boucher GB ဦးဆောင်သော ကချာစစ်ကြောင်းနှင့် ဗိုလ်ချုပ် Brown Low CB., Captain Lewin တို့ ဦးဆောင်သော စစ်တကောင်းစစ်ကြောင်းတို့ ချင်းတောင်ကို ကျူးကျော်လာရာမှ အင်္ဂလိပ်-ချင်း ပထမစစ်ပွဲ စတင်ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ဤကျူးကျော်စစ်တွင် ဗြိတိသျှဘက်မှ လက်နက်အပြည့်အစုံဖြင့် အင်အား ၅၀၀ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ၁၈၈၂ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း တိုက်ပွဲများတွင် ပူးဟွတ်ဆဒ်အာက အင်အား ၂၅၀-၃၀၀ ခန့်ကို ဦးဆောင်ပြီး စစ်တကောင်းတောင်တန်းရှိ ဗြိတိသျှပိုင်ရွာတစ်ရွာကို တိုက်ခိုက်ခဲ့ရာ ရွာသား ၂၉ ဦး သေဆုံးပြီး ၇ ဦး ဒဏ်ရာရခဲ့ကာ ၉၂ ဦးကို စစ်သုံ့ပန်းအဖြစ် ဖမ်းဆီးနိုင်ခဲ့သည်။

ဒုတိယကျူးကျော်စစ် (၁၈၈၈)

    ဒုတိယစစ်ပွဲကိုမူ အင်္ဂလိပ်တပ်မှူး Major General White VC နှင့် Brigadier General Farnce, Captain Raike တို့ ဦးဆောင်ပြီး ၁၈၈၈ ခုနှစ်၌ စတင်ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှဘက်မှ ကြည်းတပ်အင်အား အမှတ် ၄၂ ဂေါ်ရခါးတပ်၊ အာသံတပ်ဖွဲ့နှင့် ပန်ချာပီ စစ်ပုလိပ်များ ပူးပေါင်းပါဝင်ခဲ့ကြသည်။ ချင်းလူမျိုးများဘက်မှ ပူကွန်ဘစ် (Pu Con Bik), ပူခိုင်ကမ်း (Pu Khai Kam) နှင့် အခြားတောင်ပိုင်းချင်းခေါင်းဆောင်များ ဦးဆောင်ပြီး ကလေး-ကဘော်ချိုင့်ဝှမ်းကို လာရောက်ကျူးကျော်သူ တိုင်းတစ်ပါးသားများကို ခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ ဗြိတိသျှစစ်တပ်မှ ခွဲစိတ်ဆရာဝန် Major Lee Queens အား ဗြိတိသျှအစိုးရက အမြင့်ဆုံး Victoria Cross (VC) ဘွဲ့ အပ်နှင်းခံရသည်အထိ တိုက်ပွဲပြင်းထန်ခဲ့သည်။

တတိယကျူးကျော်စစ် (၁၈၈၉-၁၈၉၆)

တတိယကျူးကျော်စစ်ကိုမူ ၁၈၈၉ ခုနှစ်အတွင်း ဗြိတိသျှအစိုးရသည် ချင်းတောင်အား အတည်တကျ အုပ်ချုပ်ရန် ပေါ်လစီချမှတ်ပြီးနောက်ပိုင်း L.t Stewart ဦးဆောင်သော ဗြိတိသျှတပ်ဖွဲ့အား စစ်တကောင်းတောင်တန်းနှင့် ဟားခါးအကြား ကုန်သွယ်လမ်းကြောင်းရှာဖွေရန် စေလွှတ်လာရာမှ စတင်ခဲ့သည်။ ချင်း-လူရှေ စစ်ကြောင်းကို ၁၈၈၉ မှ စတင်ကာ စစ်ကြောင်းသုံးကြောင်းခွဲ၍ ကျူးကျော်စစ် ဆင်နွှဲခဲ့သည်။

ချင်းသူရဲကောင်းများကလည်း ရွပ်ရွပ်ချွံချွံ ပြန်လည်ခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ ဗြိတိသျှတပ်မှ အရှေ့ဘက်စစ်မျက်နှာကို General W.P Symons က စစ်ကြောင်း ၂ ကြောင်းခွဲ၍ ချီတက်တိုက်ခိုက်သည်။ အရှေ့ဘက်စစ်မျက်နှာ မြောက်ဘက်စစ်ကြောင်း (ဖို့ဝှိုက်စစ်ကြောင်း) ကို Col. Skene က ဦးဆောင်ပြီး အင်အား ၁၆၂၂ ပါဝင်သည်။ တောင်ပိုင်းစစ်ကြောင်း (ဂန့်ဂေါ) ကို General WP Symons ကိုယ်တိုင်ဦးဆောင်ပြီး အင်အား ၁၈၉၆ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ထို့ပြင် ကလေးနှင့် ယောချိုင့်ဝှမ်းဒေသကို ဘင်္ဂလားခြေလျင်တပ်ရင်း (၁၀)(၃၃)(၃၈) တို့နှင့် မဒရပ်ခြေလျင်ထောက်ပို့တပ်ရင်း (၂) တို့ပါဝင်သည်။ ဘင်္ဂလားစစ်မျက်နှာ၊ စစ်တကောင်းစစ်ကြောင်းမှ General VW Tregear ဦးဆောင်သော အင်အား ၃၃၈၀ ပါဝင်သည်။ ၎င်းတို့သည် ရာမ်ကာမာတီ (Ramkamati)၊ လုံလေ (Lungleh)၊ ဟားခါး (Hakha) လမ်းကြောင်းမှ ချီတက်တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ ၎င်းစစ်ကြောင်းကို ချင်းခေါင်းဆောင် ပူဂျာဟွားတာ (Pu Jahuata) နှင့် ပူဟောင်ဆာတာ (Pu Hausata (Lungtian)) တို့က ဦးဆောင်ပြီး ခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ ထို့ပြင် ထန်ယန်းတိုက်ပွဲအတွင်း ချင်းခေါင်းဆောင် လာလ်လွဲ (ဇဟွတ်အား၏ညီ) က ပြင်းထန်စွာ ပြန်လည်ခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ရာ ဗြိတိသျှတပ်ခွဲမှူး ဗိုလ်စတီးဝပ် ကျဆုံးခဲ့သည်။ စစ်တကောင်းစစ်ကြောင်းမှ ကပ္ပတိန် Rundall နှင့် ဂန့်ဂေါစစ်ကြောင်းသည် ၁၈၉၀ ပြည့်နှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီ ၂၆ ရက်နေ့တွင် တွေ့ဆုံသည်။ အာသံစစ်မျက်နှာ၊ ကချာစစ်ကြောင်းကို Col. GJ Skinner က ဦးဆောင်ပြီး အင်အား ၇၀၀ ပါဝင်သည်။ ကချာစစ်ကြောင်း စစ်ကူအဖြစ် စစ်ပုလိပ်တပ်ဖွဲ့အား (WW Daly) ဦးဆောင်ပြီး ကူလီများ၊ ပန်ချာပီအင်အား (၂၅၁၁)၊ မဏိပူရီအင်အား (၇၈၂)၊ လားတပ် (၂၁၉၆) နှင့် ဆင်တပ် (၇၁) ပါဝင်သည်။

ချင်း-လူရှေ ထိုးစစ်ကာလအတွင်း တစ်ဖက်တွင်လည်း အေဒီ ၁၃ ရာစုခန့်က ရှမ်းလူမျိုးများ သိမ်းပိုက်ထားသော ချင်းတွင်းချိုင့်ဝှမ်းအတွင်း နေထိုင်ကြသော ချင်းဘုတ်များသည်လည်း ဗြိတိသျှတို့ကို ခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ကြရာ ၁၈၈၉ ခုနှစ်၊ ဒီဇင်ဘာ ၁၆ ရက်နေ့တွင် လက်နက်ချခဲ့ကြသည်။ ၁၈၉၂ ခုနှစ်အတွင်း ရာမ်အုပ်မင်း အုပ်ချုပ်သော Tlaisun (ဖလမ်း)၊ ဟားခါးနှင့် လူရှေဒေသများသည် ဗြိတိသျှလက်အောက်သို့ ကျရောက်ခဲ့သည်။ ဆိုင်းယန် (Saiyang)၊ ဆုတ်တဲ (Sukte)၊ ကမ်ဟောင် (Kam Hau) စသည့် ဇိုမျိုးနွယ်စုများ၊ လိုင်မျိုးနွယ်စုထဲမှ ထန်တလန် (Thantlang)၊ ဆူရ်ခွါ (Surkhua)၊ ဆပ်သား (Sapthar)၊ လေသဒ် (Letha) ဒေသများသည် လက်နက်ချရန် ငြင်းဆန်ခဲ့ကြသည်။ ချိုးမျိုးနွယ်စုများဖြစ်ကြသည့် မတူ (Matu)၊ မင်းတပ် (Mindat)၊ ကန်ပက်လက် (Kanpetlet) နှင့် ခူမီး (Khumi) ဒေသများသည် ဗြိတိသျှတို့က ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်း မပြုသေးပေ။

ဤသို့ဖြင့် ၁၈၉၅-၉၆ ခုနှစ်သို့ ရောက်သောအခါ ဗြိတိသျှက ချင်းပိုင်နက်နယ်မြေအများစုကို သိမ်းပိုက်လိုက်သည်။ သိမ်းပိုက်ပြီးသောနယ်မြေများကို ၁၈၉၆ ခုနှစ် ချင်းတောင်တန်းအက်ဥပဒေဖြင့် စတင်အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ၎င်းဥပဒေဖြင့်ပင် ချင်းပြည်တောင်ပိုင်းဒေသမှ မသိမ်းသွင်းရသေးသော နယ်မြေအချို့ရှိ ကျေးရွာများကို မြေလှန်စနစ်ဖြင့် မီးရှို့ဖျက်ဆီးကာ ၁၉၂၇ ခုနှစ် နောက်ပိုင်းမှသာ သိမ်းပိုက်အုပ်ချုပ်နိုင်ခဲ့သည်။

မသိမ်းသွင်းရသေးသော ဒေသများကို အပြီးအပိုင်သိမ်းပိုက်ခြင်း

ဗြိတိသျှအစိုးရက ပခုက္ကူချင်းတောင်တန်းနယ်၏ အနောက်ဘက်နှင့် အနောက်မြောက်ဘက်ရှိ ချင်းတောင်ဒေသများကို ၁၉၃၀ အထိ မသိမ်းသွင်းရသေးသော နယ်မြေများဟု သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ၎င်းနယ်နှင့် နယ်နိမိတ်ထိစပ်နေသော အုပ်ချုပ်ပြီး ချင်းတောင်ဒေသများမှ ဗြိတိသျှအရာရှိများဖြစ်သည့် ရခိုင်တောင်တန်းနယ် အရေးပိုင်၊ ချင်းတောင်တန်းဒေသအရေးပိုင်၊ လူရှေနယ် နယ်ပိုင်များထံသို့ ဗြိတိသျှအစိုးရက ၁၈၉၄ တွင် ညွှန်ကြားချက်များ ထုတ်ပြန်ခဲ့သည်။ ၎င်းညွှန်ကြားချက်တွင် ၁၈၉၄ မှစတင်၍ ဗြိတိသျှအရာရှိများသည် အဆိုပါ မသိမ်းသွင်းရသေးသောနယ်သို့ နယ်လှည့်ခရီးထွက်ခြင်း၊ ဖြတ်သန်းသွားလာခြင်းကို ရှောင်ကြဉ်ရမည်ဟု တားမြစ်လျက် မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်အား မစွက်ဖက်ရေးမူကို ချမှတ်ခဲ့သည်။

၎င်းဒေသများကို ဤသို့ မသိမ်းသွင်းရသေးသော ဒေသများအဖြစ် သတ်မှတ်ခြင်းမှာ ဤနယ်မြေသည် မဖွံ့ဖြိုးသေးသည့် နယ်မြေများဖြစ်ခြင်းကြောင့် လမ်းခရီး၊ အဆက်အသွယ် ကောင်းမွန်စေရန် အစိုးရအနေဖြင့် ပြုလုပ်ပေးရမည်၊ ဤနယ်မြေများကို အုပ်ချုပ်ရန်အရာရှိများ ခန့်ထားရေးအတွက် ငွေကုန်ကြေးကျခံရမည်၊ ဒေသဆိုင်ရာ အခက်အခဲများနှင့် ဆက်သွယ်မှုခဲယဉ်းခြင်းများကြောင့် ဌာနေတိုင်းရင်းသားတို့မှာ ဗြိတိသျှတို့အမြင်တွင် အလွန်ပင်ခေတ်နောက်ကျနေ၍ ၎င်းတို့ကို ပညာပေးရမည့်တာဝန်မှာ အစိုးရတွင် ပိုလာမည်၊ သိမ်းသွင်းရမည့်နယ်မြေများမှာ လူဦးရေ အနေကျဲခြင်း၊ မဖွံ့ဖြိုးသေးခြင်းတို့ကြောင့် ကုန်ကျမည့်စရိတ်နှင့် ရရှိမည့် အကျိုးအမြတ် ကာမိလိမ့်မည်မဟုတ်ဟု ဗြိတိသျှအစိုးရက ယူဆထားသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ တစ်ဖက်တွင်လည်း ဤဒေသနေတိုင်းရင်းသားတို့သည် ရှေးဆန်၍ ခေတ်နောက်ကျသူများဖြစ်ခြင်းတို့ကြောင့် အစိုးရ၏ အကျိုးစီးပွားကို လာရောက်မထိပါးသမျှ ကာလပတ်လုံး ငွေကုန်လူပမ်းခံ၍ ၎င်းဒေသများကို သိမ်းသွင်းအုပ်ချုပ်ရန် မကြိုးစားသင့်ဟုလည်း ယူဆခဲ့သည်။

မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်ဒေသများနှင့် ပခုက္ကူချင်းတောင်တန်းနယ်တို့၏ နယ်နိမိတ်အပိုင်းအခြားမှာ အနောက်ဘက်တွင် ကန်ပက်လက်မြို့ အနောက်ဘက် ၁၂ မိုင်အကွာတွင် တည်ရှိသော ဝိတိုရိယတောင်ထိပ်အထိဖြစ်ပြီး အနောက်မြောက်ဘက်တွင် မင်းတပ်မှ အနောက်ဘက် ၂၀ မိုင်အကွာတွင် တည်ရှိသော ဟီလောင်း (Hilawng) ရွာအထိဖြစ်သည်။ ဗြိတိသျှအစိုးရက ၁၉၁၁ တွင် ကောက်ယူသော သန်းခေါင်စာရင်းအရ မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်ဒေသတွင် ရွာပေါင်း ၃၈ ရွာ၊ အိမ်ခြေပေါင်း ၁၉၀၀ နှင့် လူဦးရေ ၉၁၂၃ ဦး ရှိသည်။

ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေး မတည်ထောင်ရသေးသော ချင်းတောင်ဒေသမှာ ပြင်ပဒေသနှင့် အဆက်အသွယ် ပြုလုပ်ခြင်းနည်းပါး၍ ရှေးထုံးတမ်းဓလေ့ဖြစ်သည့် လက်စားချေစနစ်နှင့် ကျွန်ဖမ်းစနစ်ကို ပြုလုပ်နေဆဲပင် ဖြစ်သည်။ ကျေးရွာအချင်းချင်း ရန်မူလျှက် မကြာခဏဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်လေ့ရှိခြင်း၊ ဤဒေသတွင် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးမရောက်သေးခြင်းကို အခွင့်ကောင်းယူကာ လူဆိုးဝရမ်းပြေးများ သွားရောက်ခိုလှုံနေတတ်ခြင်း၊ နယ်နိမိတ်ချင်းထိစပ်နေသော အုပ်ချုပ်ရေးအခြေချပြီး ကျေးရွာအချို့ကိုပင် ရံဖန်ရံခါ ဝင်ရောက်တတ်ခြင်းများကို တွေ့ရှိရသည်။ ဤဒေသနှင့် နယ်နမိတ်ထိစပ်နေသည့် အုပ်ချုပ်ရေးအခြေချပြီး ချင်းတောင်ဒေသများကို လက်တွေ့အုပ်ချုပ်ရသူ ဗြိတိသျှအရာရှိများကမူ အထက်ဖော်ပြပါ အကြောင်းများကို ထောက်ရှုလျက် ၎င်းနယ်အား ထိုကဲ့သို့လက်လွတ်ထားခြင်းကို မကျေနပ်ခဲ့ကြပေ။

ရခိုင်တောင်တန်းအရေးပိုင်၊ ချင်းတောင်တန်းနယ်ပိုင်၊ လူရှေနယ် နယ်ပိုင်တို့က ၁၉၀၈ ခုနှစ်နှောင်းပိုင်းတွင် အဆိုပါ မသိမ်းသွင်းရသေးသော နယ်မြေများကို သိမ်းပိုက်ပြီး အုပ်ချုပ်ရေးအခြေချသင့်ကြောင်း ရခိုင်တိုင်းမင်းကြီးထံ တင်ပြခဲ့ကြသည်။ ၎င်းကိစ္စကို ရခိုင်တိုင်းမင်းကြီးက ယင်းဗြိတိသျှအရာရှိသုံးဦး၏ တင်ပြတောင်းဆိုချက်များကို ပူးတွဲဖော်ပြလျှက် မြန်မာနိုင်ငံဘုရင်ခံ၏ အတွင်းဝန်ချုပ်ထံသို့ ၁၉၀၈ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီ ၁၂ ရက်နေ့တွင် စာအမှတ် ၇၄၄-၇-ပီ-၅ ဖြင့် ထပ်ဆင့် တင်ပြခဲ့သည်။ သို့သော် ဘုရင်ခံ၏ အတွင်းဝန်ချုပ်ကမူ ထိုဒေသများကို သိမ်းသွင်းရန် မတိုက်တွန်းဘဲ နေမြဲအခြေအနေအတိုင်းသာ ထားရှိရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။ စရိတ်အကုန်အကျအနည်းဆုံးနှင့် စစ်အင်အားကို အသုံးမပြုဘဲ အလွယ်တကူသိမ်းယူနိုင်သည့်အချိန်၊ ဒေသခံတိုင်းရင်းသားများကိုယ်တိုင် ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ရေးကို လိုလားလာသည့်အချိန်ကျမှသာလျှင် ငြိမ်းချမ်းစွာသိမ်းယူအုပ်ချုပ်ရန် ညွှန်ကြားထားခဲ့သည်။

၁၉၁၈ တွင် အိန္ဒိယနိုင်ငံ၌ မော်လီမင်းတို့ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေးဥပဒေကို ပြဋ္ဌာန်းရန်အတွက် ဘုရင်ခံချုပ်၏ အစိုးရအဖွဲ့က လုံးပမ်းနေချိန်ဖြစ်သည်။ မြန်မာနိုင်ငံသည် ထိုစဉ်က အိန္ဒိယဘုရင်ခံချုပ်၏ လက်အောက်ခံပြည်နယ်တစ်ခုအဆင့်တွင်သာ ရှိနေသေးခြင်းကြောင့် ယင်းဥပဒေသည် မြန်မာနိုင်ငံနှင့်လည်း အကျုံးဝင်ခဲ့သည်။ မြန်မာနိုင်ငံ၌လည်း မော်လီမင်းတိုဥပဒေကို အကောင်အထည်ဖော်နိုင်ရန် ကြိုးပမ်းနေချိန်၌ မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်ဒေသတွင် အုပ်ချုပ်ရေးအခြေချရန် ဒေသဆိုင်ရာအရာရှိများ၏ တင်ပြလာချက်ကို မြန်မာနိုင်ငံဘုရင်ခံ၏ အစိုးရအဖွဲ့က လတ်တလောအားဖြင့် စိတ်ဝင်စားခဲ့ဟန်မတူပေ။

မြန်မာနိုင်ငံရှိ ကချင်၊ ရှမ်း၊ ကယား အစရှိသည့် အခြားသော တောင်တန်းဒေသများတွင်မူ ချင်းတောင်အချို့ဒေသများကဲ့သို့ ဗြိတိသျှအစိုးရက အုပ်ချုပ်ရေးမထူထောင်ဘဲ ကြာမြင့်စွာ လစ်လျူရှုထားခဲ့သည့်နယ်များ မရှိပေ။ ယင်းသို့ လစ်လျူရှုခြင်းမှာ ချင်းတောင်ဒေသများစွာတွင် ဗြိတိသျှတို့ မက်မောသော သယံဇာတပစ္စည်းများ ကင်းမဲ့ခြင်းနှင့် ယင်းဒေသများသည် ဗြိတိသျှအင်ပါယာကို ရန်မူနိုင်သည့် နိုင်ငံခြားနိုင်ငံများနှင့် အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့်သာ နယ်နိမိတ်ချင်းဆက်စပ်နေသောကြောင့် စိုးရိမ်ဖွယ်မရှိခြင်း စသော အကြောင်းများကြောင့် ဖြစ်သည်။ ချင်းတောင်ဒေသမှာမူ ဗြိတိသျှကိုလိုနီဖြစ်သည့် အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့်သာ နယ်နိမိတ်ချင်းဆက်စပ်နေသောကြောင့် နယ်နိမိတ်ပြဿနာနှင့် နိုင်ငံခြားနိုင်ငံတစ်ခုခုက မအုပ်ချုပ်ရသေးသော ချင်းတောင်ဒေသအချို့အား ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မည့် အန္တရာယ်မရှိပေ။ ထိုကဲ့သို့ အနှောင့်အယှက် မစိုးရိမ်ရဘဲ စိတ်ချစွာ လစ်လျူရှုထားနိုင်ခြင်း အကြောင်းများကြောင့် ဗြိတိသျှအစိုးရသည် ပခုက္ကူချင်းတောင်တန်းနယ်၏ အနောက်ဘက်ဒေသကို ၁၉၂၉ အထိ သိမ်းသွင်းအုပ်ချုပ်ခြင်း မပြုခဲ့ပေ။

ပထမကမ္ဘာစစ်ကြီး ဖြစ်ပွားချိန်အတွင်း မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်ဒေသများအရေးကို အလေးအနက် စဉ်းစားဆောင်ရွက်နိုင်ခြင်းမရှိသဖြင့် ခေတ္တဆိုင်းငံ့ထားခဲ့သည်။ ပထမကမ္ဘာစစ်ကြီး ပြီးဆုံးသည့်နောက်တွင် ဒေသဆိုင်ရာအရာရှိများက မသိမ်းသွင်းရသေးသည့် ချင်းတောင်ဒေသများအကြောင်းကို အာဏာပိုင်များထံ ပြန်လည်တင်ပြဆွေးနွေးခဲ့သည်။ အုပ်ချုပ်ရေးအခြေချပြီး ကျေးရွာများကို ၎င်းနယ်မှ လူအချို့လာရောက်တိုက်ခိုက်ကာ သုံ့ပန်းများ ဖမ်းဆီးခေါ်ဆောင်သွားပြီး ကျွန်ပြုခိုင်းစေခြင်း၊ ဗြိတိသျှအရာရှိများအတွက် ရိက္ခာနှင့် ချောစာပို့ပေးသည့် လုပ်ငန်းတို့ကို နှောင့်ယှက်နေခြင်း၊ လူဆိုးဝရမ်းပြေးများ သွားရောက်ခိုလှုံနေတတ်ခြင်း စသည်များကို အကြောင်းပြကာ ၎င်းနယ်ကို ထိရောက်စွာ သိမ်းသွင်းအုပ်ချုပ်ခွင့်ရရန် ဗြိတိသျှအာဏာပိုင်များထံ တင်ပြခဲ့ကြပြန်သည်။

ဗြိတိသျှနိုင်ငံရေးအာဏာပိုင်ဖြစ်သည့် ဘုရင်ခံဆာ ရယ်ဂျီနယ် ကရက်ဒေါက် (Sir Reginald Craddock) သည် ၁၉၂၀ ပြည့်နှစ်၊ မေလ ပထမပတ်တွင် ထိပ်တန်းအရာရှိကြီးများနှင့် မေမြို့၌ ဆွေးနွေးကာ မသိမ်းသွင်းရသေးသည့် နယ်မြေများအပေါ် လုံးဝမစွက်ဖက်ရေးမူကို ပြင်ဆင်ခဲ့သည်။ ၎င်းပြင်ဆင်ချက်အရ ယခင် ၁၈၉၄ တွင် ထုတ်ပြန်ထားခဲ့သည့် အမိန့်ဖြစ်သော မသိမ်းသွင်းရသေးသော နယ်မြေများအတွင်းသို့ ဗြိတိသျှအရာရှိများ လုံးဝဖြတ်သန်းသွားလာခြင်း မပြုရဟူသည့် အမိန့်ကို ဖျက်သိမ်းကာ နှစ်နှစ်လျှင် တစ်ကြိမ် ၎င်းဒေသအတွင်းသို့ ခရီးထွက်ရန်ဟူ၍ ပြင်ဆင်ခဲ့သည်။ ထိုသို့ခရီးထွက်ရာတွင်-

1. စစ်ပုလိပ် ၅၀ ခေါ်ဆောင်သွားရန်၊ ကြည်ဖြူစွာ လက်ခံမည့် ကျေးရွာကိုသာ ဝင်ရောက်လျှက် ခုခံမည့်ကျေးရွာများကို ရှောင်ရှားရန်။
2. အကြမ်းဖက်သည့် စနစ်ကို တတ်နိုင်သမျှ ရှောင်ရှားရန်။
3. ၎င်းဒေသအတွင်း ခရီးလှည့်ရာတွင် အခွန်ကောက်ခံခြင်း၊ ကျေးရွာလူကြီးခန့်ထားခြင်း၊ တရားစီရင်ရေး မှတ်တမ်းတင်ခြင်းတို့ကို မပြုလုပ်ရန်။ သို့သော် ကျေးရွာလူကြီးများကိုယ်တိုင်က အမှုအခင်းများကို စီရင်ပေးရန် တောင်းဆိုလာခဲ့လျှင် မငြင်းဆန်ရန်၊ အခွန်အကောက်များ ပေးသွင်းလာလျှင်လည်း မငြင်းဆန်ရန်။
4. အချိန်ကာလ ကြာမြင့်သည်ကို ပဓာနမထားရန်၊ ဗြိတိသျှအုပ်ချုပ်ပုံ ရောက်ရှိလာခြင်းကြောင့် ခံစားရမည့် အကျိုးကျေးဇူးတို့ကို ဟောပြောဆောင်ရွက်ရန်။
5. သိမ်းသွင်းပြီးစကာလတွင် အုပ်ချုပ်ရေး၊ တရားစီရင်ရေး၊ အခွန်ကောက်ခံရေးတို့ကို တင်းကြပ်စွာ မဆောင်ရွက်ရန်။
6. သေနတ်ကို အလွန်မြတ်နိုးသည့် လူမျိုးဖြစ်သဖြင့် သေနတ်တွေ့လျှင် အတင်းမသိမ်းရန်၊ သေနတ်ရှိသူတို့၏ အမည်စာရင်းပြုလုပ်၍ လိုင်စင်ထုတ်ပေးရန်ဟူ၍ ယင်းဒေသသို့ နယ်လှည့်ခရီးထွက်မည့် ဗြိတိသျှအရာရှိများအား ညွှန်ကြားခဲ့သည်။

ဘုရင်ခံသဘာပတိအဖြစ်ဆောင်ရွက်သော အစည်းအဝေးပွဲတစ်ရပ်ကို ၁၉၂၈ ခုနှစ်၊ ဩဂုတ် ၂၉ ရက်တွင် ရန်ကုန်မြို့၌ ခေါ်ယူကျင်းပရာ မကွေးတိုင်းမင်းကြီး၊ ရခိုင်တိုင်းမင်းကြီး၊ ချင်းတောင်တန်းနယ်အရေးပိုင်၊ ရခိုင်တောင်တန်းနယ် အရေးပိုင်နှင့် ပခုက္ကူတောင်တန်းနယ် တောင်တန်းဝန် အီးတီဒီ ဂေါ်ဒွိုင် (E.T.D. Godley) တို့ တက်ရောက်ခဲ့ကြသည်။ ၎င်းစည်းဝေးပွဲတွင် ပခုက္ကူချင်းတောင်တန်းနယ်၏ လက်ရှိအရေးအခင်းများနှင့် မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်တန်းနယ်တို့အကြောင်းကိုလည်း ထည့်သွင်းဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။ ၎င်းစည်းဝေးပွဲမှ မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်တန်းနယ်တွင် အုပ်ချုပ်ရေး စတင်အခြေချရန်၊ ယင်းနယ်၏ ဒေသအချို့ကို ရခိုင်နယ်နှင့် ပခုက္ကူချင်းတောင်တန်းနယ်များမှ ခွဲဝေအုပ်ချုပ်ရန်၊ ပခုက္ကူချင်းတောင်တန်းနယ်ကို မကွေးတိုင်းမင်းကြီး၏ တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ခြင်းမှ ခွဲထုတ်လျှက် ဖလမ်းခရိုင်၊ ချင်းတောင်တန်းနယ် အုပ်ချုပ်ရေးတွင် ထည့်သွင်းရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ ထိုကဲ့သို့ခွဲဝေခြင်းဖြင့် ရခိုင်နယ်တွင် ဝင်သွားမည့် ချင်းလူမျိုးတို့အား ၁၈၉၆ ချင်းတောင်တန်းများဥပဒေဖြင့် အုပ်ချုပ်ရေး၊ ချင်းတောင်ရှိ ချင်းတိုင်းရင်းသားများနှင့် ရခိုင်နယ်တွင် ပါဝင်သွားမည့် ချင်းလူမျိုးတို့အား တစ်ပြေးညီ အခွန်များကောက်ခံရေးစသော ကိစ္စရပ်များကို ဆောင်ရွက်ရန် ရှိနေသေးသဖြင့် မသိမ်းသွင်းရသေးသော ချင်းတောင်တန်းနယ်ကို ၁၉၂၉-၃၀ တွင်သာ သိမ်းသွင်းအုပ်ချုပ်ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြသည်။

ကိုးကား

• ချင်းအမျိုးသားတပ်ဦး၏ အခြေခံစစ်ပညာသင်တန်းသင်ရိုးမှ ကောက်နှုတ်ချက်
• ချင်းအမျိုးသားတပ်ဦးမှ ထုတ်ဝေသည့် ၂၀၀၀ ခုနှစ်ထုတ် အမှတ်စဉ် ၈ ချင်းအမျိုးသားဂျာနယ် "We are the Chin" ဆောင်းပါး
• Rev. Dr. Chum Awi, "In Joyful celebration of golden anniversary of Chin National Day", p. 70.
• Dr. L.H. Sakhong, "Religion and Politics among the Chin People in Burma (1896-1949)", 2000.
• No. 8 Chin National Journal "We are The Chin", p. 26.
• Prof. Dr. Aye Aye Ngun, "Central-CLCC Annual Magazine (2005-2006)", p. 26.
• No. 8 Chin National Journal "We are the Chin" by Ye Bawpi Chit (Ba-ho-tha-nah Choh), p. 27.
• No. 8 Chin National Journal "We are the Chin" by Ye Bawpi Chit (Ba-ho-tha-nah Choh), p. 25.
• B. Lal Thang Liana, "Mizo Chanchin".
• Dr. Vum Son, "Zo History".
• Luce, G. H., "Phases of Pre-Pagan Burma", 1889-1979, p. 90.
• ချင်းလဲန်ဖွဲ့စည်းအခြေခံဥပဒေမှုကြမ်း (၄) ၅
• Ram Ngai, "The Matu Tribe History and Culture", p. 2.
• ကျင်ဒွေးဘမောင်၊ ၁၉၀၀-၃၀ အတွင်း အုပ်ချုပ်ရေးအခြေအနေ။