Afrikaans

t Afrikaans (vake verkeerd an-eduud as Zuud-Afrikaans) is n West-Germaanse taal die veurnamelik espreuken wördt in Zuud-Afrika, Namibië en in mindere maote in Botswana en Zimbabwe. t Afrikaans is n dochtertaal van t Nederlaands en hef in Zuud-Afrika en Namibië zo'n 6,49 miljoen moerstaalsprekers. Oek bin der grote groepen volksverhuzers in t Verenigd Koninkriek (veural in Londen), Niej-Zeelaand, Verenigden Staoten, Australië, Kanada en Nederlaand, mer oek in de umliggende laanden van Zuud-Afrika, zo as Lesotho, Swazilaand, Malawi en Zambia. t Afrikaans is één van de elf offisiële talen van Zuud-Afrika. Allewel t Afrikaans in Namibië de grootste taal is, is t Engels daor de enigste offisiële taal.

t Afrikaanse taalmonument

Zuud-Afrikaanse provinsies mit n meerderheid van Afrikaanse sprekers in 2011. Der bin oek grote Afrikaanstalige gemeenschappen in de aandere provinsies.

██ 0–20% ██ 20–40% ██ 40–60%

██ 60–80% ██ 80–100%

Plakkaot mit twee sitaoten van dichters in t Afrikaans.

Onderverdeling

• Indo-Europees
  • Germaans
    • West-Germaans
      • Nederduuts
        • Nederfrankies
          • Niejnederlaands
            • Moedern Nederlaands en Afrikaans

Disse onderverdeling is t zelfde as van t Nederlaands, mer t Afrikaans wörden deur sommige taalkundigen ezien as n kreooltaal of n halfkreoolse taal, aanderen zien t niet as n amparte taal, mer as n dialekt van t Nederlaands.

Geschiedenisse

t Afrikaans is tot ontwikkeling ekeumen uut de taal van de Nederlaandse kolonisten uut de zeuventiende en achttiende eeuw, toe heetten t nog Kaaps-Nederlaands, mit wat invleujen van aandere talen zo as t Maleisies, Portugees, Duuts, Frans en natuurlik t Engels en de Bantoetalen. Deur n bulte Hollaandse en Amsterdamse klanken denken ze dat veural de Hollaandse spreektaal an de baosis van t Afrikaans lag. Der bin oek heel wat overeenkomsten tussen t Afrikaans, t Nedersaksies en t West-Vlaams (kiek hieronder veur n vergelieking).

Tot 1925 vuil t Afrikaans veur de Zuud-Afrikaanse overheid onder t Nederlaands; in dit jaor kwam in Zuud-Afrika ambtelike erkenning as amparte taal. t Afrikaans is daormee één van de in de 20e eeuw ambtelik erkende Germaanse talen (Faeröers wörden grondwettelik erkend in 1948; Luxemburgs in 1984; Nedersaksies en Limburgs deur de Nederlaandse overheid in 1996 respektievelik 1997).

Variëteiten

• Kaaps Afrikaans
• Oorlams
• Oostgrens-Afrikaans
• Oranjerivier-Afrikaans
• Patagonisch Afrikaans

Invleud van en op aandere talen

t Afrikaans is in de loop der tied deur verschillende talen beïnvleud, buten t Nederlaandse umme. t Maleisies, verschillende Bantoetalen, t Portugees, t Frans, t Duuts en t Engels hebben allemaole in meerdere of mindere maote n spoor achtereleuten in t Afrikaans.

Maleisies

• Lexikale ontleningen an t Maleisies bin der zat. n Paor veurbeelden bin:
  • baie (arg, iezelig)
  • piering (schutteltjen)
  • boetie (breurtjen)
• n Opvallende eigenschap van t Afrikaans is de reduplikasie van biewoorden, warkwoorden en zelfstaandige naamwoorden. Ponelis^[1] zeegt dat dat systeem uut Maleisies over is koemen weien, waor t heel gebrukelik is. n Paor veurbeelden:
  • Plek-plek ('weg-en-were')
  • raas-raas ('schimpend')
  • klap-klap ('herhaoldelik klappen')
• Valkhoff^[2] neump oek t verdwienen van de -t in medeklinkergroepen, zo as in lug, herfs en naak, as meugelike Maleisiese invleud, hoewel veule Nederlaandse dialekten en streektalen oek dit kenmark hebben.

Xhosa en Zoeloe

• Lexikale invleud van t Xhosa is te zien in leenwoorden as
  • tokkelos (n kwaoie geest uut de folklore)
  • aikona (nee, niet, gien)^[3]

Khoikhoi of Hottentots

• Den Besten (1986) neump t Khoikhoi as de meest waorschienlike bron veur de dubbele ontkenning in t Afrikaans.^[4] n Aandere meugelike bron is o.a. t West-Vlaams.

Portugees

• Portugese leenwoorden bin bieveurbeeld:
  • bredie (vleisgerecht) van bredo
  • brinjal (aubergine) van brinjela
  • mielie (mais) van milho
  • tronk (gevangenisse) van tronco
  • kombers (deken) van cobertas
  • kraal (hokke, kouwe) van curral
• Ponelis (1997) neump t gebruuk van vir veuraofgaond an t liejend veurwarp as n konstruksie die analoog an de Portugese konstruksie mit a evormp is.^[5]

Frans

t Afrikaans hef niet zoveule leenwoorden rechtstreeks uut t Frans overeneumen. Franse leenwoorden die in t Nedersaksies en t Nederlaands gangbaor bin, bin in t Afrikaans juust verafrikaanst, bieveurbeeld, chantage is afpersing; kado is n prensentjie (van t Engelse present); failliet is bankrot; sjuderans is suurlemoensap; serie is reeks; enz. n Uutzundering is de namen van bepaolde peren: pawee, sermyn en bermotersan.^[6]

Zuud-Afrikaans Engels

t Afrikaans hef n starke invleud ehad op t Zuud-Afrikaans Engels. t Völt Engelstaligen uut aandere delen van de wereld op dat t Engelse woord barbecue zwat nooit gebruukt wördt. In de plaotse daorvan gebruken Engelstaligen t Afrikaanse woord braai wat aofeleid is van n gewestelik Nederlaands woord veur "braojen".^[7] Oek heur je in t Zuud-Afrikaans-Engels vake howzit (huj/hoe geet t?) en issit? ("o ja?" of letterlik: is dit?, wat "is dat zo?" betekent). t Is beleefd, as der ene issit? zeegt, um mit ja te antwoorden, umdat t Afrikaanse/Nederlandse/Nedersaksiese woord "ja" t Amerikaans-Engelse yeah vervangt. t Afrikaanse woord gooi wördt oek vake gebruukt deur jongeluui. Zo koemen der in t Zuud-Afrikaans-Engels zinnen veur waorvan zwat zeker is dat Engelsen uut aandere delen van de wereld t niet begriepen zullen: That bloke tuned my ma he's gonna gooi a geelbek on the braai, have a dop and eat some droë wors afterwards. (Die keerl zeeg tegen mien moene dat e n "geelbek" op de barbecue zol doon, n borreltjen drinken en daornao wat dreuge worst eten). In bepaolde gebiejen is t oek gewoon um Afrikaans en Engels deur mekaar te gebruken. Op middelbaore schoelen gebeurt dit oek vake.

Afrikaans vergeleken mit t Nederlaands en Nedersaksies

t Afrikaans lik naor veule op t Nederlaands en t Nedersaksies (sommige dialekten meer as aandere). Vergeleken mit sommige streektalen die in Nederlaand espreuken wörden, ligt t Afrikaans nog aordig kortbie t Nederlaands. t Gronings, t West-Vlaams en t Limburgs liggen bieveurbeeld veerder van t Nederlaands aof as t Afrikaans. In t Nedersaksies he'j soms oek woorden die in uutspraak meer op t Afrikaans lieken as t Nederlaands, zo he'j bieveurbeeld: rot, vleis, zog (Afrikaans: sog), paerd (Afrikaans: pêrd), reegn (Afrikaans: reën), verrinneweren/verrieneweren (Afrikaans: (ver)rinneweer), de uutspraak van bv. maandag in sommige Afrikaanse tongvallen (maondag), ruspe/rupse (Afrikaans: rusper), (n)aarns (Afrikaans: (n)êrens), tiejing (Afrikaans: tyding), neugen (Afrikaans: nooi), kaerl (Afrikaans: kêrel), spiend/spiezekaste (Afrikaans: spens), schouwer (Afrikaans: skouwer), haorsniejer (haarsnyer), en gao zo mer deur.

t Is veur sprekers van t Nederlaands meestentieds n minne meuite um t Afrikaans te lezen en te begriepen. Aandersumme geldt t meestentieds oek wel, mer deurdat t Afrikaans aordig foneties espeld wörden, is t Nederlaandse spellingssysteem wat lastiger um te volgen veur Afrikaanse sprekers. Oek deur de vereenvoudiging van t Afrikaans is t Nederlaands veur Afrikaanse meensen wat lastiger um te volgen vanwegen alle verbugingen bie warkwoorden en zoksoort dingen.

n Koppel Afrikaanse woorden vie'j niet (meer) in t Nederlaands, mer wel in t Nedersaksies. Bieveurbeeld:

• astrant (brutaol) - Nedersaksies astraant
• iewers (argens) - Achterhoeks evers^[8]
• kul, verkul - Drents kullen, köllen (foppen, bedriegen)
• neul, geneul - Drents neulen, Twents en Achterhoeks nölen, genööl, Veluws nuilen, genuil (Oldebroek)
• oond - Nedersaksies (n)(a)ovend
• party keer - Veluws/Stellingwarfs partie keren, Drents partie(toeren)
• skelms - Veluws schelms (kwajongens)
• van (achternaam) - Achterhoeks en Drents van^[9][10]
• wrintigwaar, wrintiewaar - Drèents warentig, verentig (eerlijk waor)
• nuut - Veluws (Hoenderloo) niejt (niej; niet oud); Tweants (Almelo) niejt (idem)^[11]; Urkers nijt (idem, bv. 'een nijt begin')^[12]
• gesels - Veluws (Barreveld) gezelsen
• dalkies - Stellingwarfs doukies (verschil in betekenisse: Afrikaans = misschien; Stellingwarfs: dalik, voorttemee, over enige tied)

Grammatika

• In t Afrikaans wörden warkwoorden haost niet vervoegd, in tegenstelling tot in t Nedersaksisch en t Nederlaands.
  • De onvoltooid vlejen tied ontbreekt veur de meeste warkwoorden.
  • Veur warkwoorden die stark bin in t Nedersaksies en t Nederlaands, wörden meestentieds de tegenswoordige vorm gebruukt:
    • ek kies --- ek het gekies, mer:
    • ek verloor --- ek het verloor (toekomstige tied: ek sal verloor)
  • Warkwoorden van beweging kriegen 'het', niet 'is': ek het gegaan.
• t Afrikaans gebruukt n dubbele ontkenning: hy het dit nie gedoen nie.
• Naamwoorden (alle soorten) kennen wat infleksie angeet allenig nog enkelvoud en meervoud
  • Der is gien grammatikaal geslachte.
• Bievoeglike naamwoorden hebben net as in t Nedersaksies en t Nederlaands nog n bugings-e: hoog - hoë.
• Persoonlike voornaamwoorden (nominatief en akkusatief/datief) en bezittelike veurnaamwoorden bin:
  • ek loop - jy sien my - dis my huis
  • jy loop - ek sien jou - dis jou huis
  • u loop - ek sien u - dis u huis
  • hy loop - ek sien hom - dis sy huis
  • sy loop - ek sien haar - dis haar huis
  • dit gaan goed - ek doen dit
  • ons loop - hul sien ons - dis ons huis
  • julle loop - ek sien julle - dis jul(le) huis
  • hulle loop - ek sien hulle - dis hul(le) huis
• Personen kunnen n meervoud hebben: Japie -- Japie-hulle (Japie en de rest) (veule Afrika-talen hebben dit oek, bieveurbeeld Xhosa: uJapi ôJapi)

Uutspraak, spelling en morfologie

• De Nederlaandse ij wörden in t Afrikaans as y eschreven, behalven as in t achterplaksel -lijk: waarskynlik - warschienlik
• De Nederlaandse ch wörden in t Afrikaans as g eschreven.
• De g, v en d vallen weg tussen twee klinkers: die hoë boom is hoog.
• Nedersaksies/Nederlaands -cht en -st wörden in t Afrikaans -g en -s: lugpos 'luchtpost', oes 'oogst'
• Nedersaksies/Nederlaands sch- wörden in t Afrikaans sk-: waarskynlik - warschienlik
• De 'oo' en 'ee' bin tweeklanken
• De 'u' is (zwat) n i-klank vanwegen de ontronding
• De 'eu' is vanwegen lege ontronding eigenliks n iets eronde 'ië' en döt denken an de Afrikaanse tweeklank 'ee': neut (nds: noete) en meul (nds: meule) klinken zwat as Afrikaans neet (nds: nete) en meel (nds: meel)
• De korte i wörden as n sjwa uutespreuken (zo as de 'e' in nds: kamer): sit, ding, vir kunnen de (niet-Braobanders) as sut, dung en vur in de oren klinken.
• Der is gien verschil tussen au, ou, auw en ouw; disse letters wörden allemaole eschreven en uutespreuken as ou (IPA: /ɔʊ/ of /œu/): outomaties, oud, blou en vertrou.
• In sommige Afrikaanse dialekten/tongvallen wörden de aa-klank uutespreuken as de Nedersaksiese ao-klank (bieveurbeeld in maondag, t wörden dan wel eschreven as maandag).

Vergeliekingen

Hieronder vie'j n vergelieking van t Afrikaans, Nedersaksies, Limburgs en t Nederlaands.

Afrikaans	Nedersaksies*	Limburgs	Nederlaands
vir	veur vuur	veur	voor
toe	toe*	toe	dicht
pos	pos(t)	pos	post
lugpos	luch(t)pos(t) loch(t)pos(t)	lochpos	luchtpost, airmail
skool	sko(e)le school, enz.	sjool	school
sleg	slech(t) slich(t)	sjlech	slecht
neut	neut(e) noet(e), enz.	noot	noot
vrouwmense	vrouwlu(ui) frullie	vrouluuj	vrouwen
kinders*	ki(e)nders	kènjer	kinderen
voël	vo(e)gel	voegel	vogel
asseblief	asjeblief(t) asteblief/-bleef	esuchbleef	alstublieft
oond	(n)ovend* (n)aovend*	aove	oven
stêrt	ste(e)rt start(e)	sjtart	staart
toon	toon tie(je), enz.	tien	teen
julle	jul(l)en jullie, enz.	geer	jullie

Vertalingen van Dylan Thomas zien gedichte this Side of the Truth (eerste strofe):

Nedersaksies (Nunspeets)	Afrikaans	Nederlaands
Disse kaante van de waorheid Zu'j misschien niet zien, mien jonge, Koning van joew blauwe ogen In t bliende laand van de kienders: Dat alle dingen aofleupen, Al blif de hemel onbeweugen, Onschuld en schuld gaon verleuren Veurda'j oek mer mit één gebaor Van kop of harte in de benen kömp Wörden alles vortehaold en, as t stof Van de dooien, in t dreiende duuster Egeuten op de leste avend.	Hierdie kant van die waarheid Sal jy miskien nie sien nie, my seun, Koning van jou blou oë In die blinde land van die kinders: Dat al die dinge eindig, Al bly die hemel onbewoë, Onskuld en skuld gaan verlore Voordat jy net een gebaar Van hoof of hart kan maak Word alles weggehaal en, soos die stof Van die dooies, gegiet in die draaiende Duister op die laaste aand.  luuster i	Deze kant van de waarheid Zul je misschien niet zien, mijn zoon, Koning van je blauwe ogen In het blinde land van de kinderen: Dat alle dingen aflopen, Al blijft de hemel onbewogen, Onschuld en schuld gaan verloren Voordat je ook maar met één gebaar Van hoofd of hart in de benen komt Wordt alles weggehaald en, als het stof Van de doden, in het draaiende duister Gegoten op de laatste avond.

Uutgaonde verwiezingen

 Wikiweurdebook: Afrikaans - weurdebook, woordherkumste, variaanten

Wikipedia

Afrikaanse versy van Wikipedia

• Korte introduksie tot t Afrikaans
• n lange Afrikaans-Nederlaandse woordelieste (Die Roepstem)
• Afrikaans-Nederlaands-Afrikaans internetwoordeboek
• Afrikaans.pagina.nl