Waols

't Waols is een Romaonse taal die ze praot in België, Fraankriek en 't noordoosten van de Amerikaanse staot Wisconsin.^[1] De Fraanse Gemienschop van België erkent 't Waols as endogene (daor ontstaone) regionaole taal. 't Wördt in België espreuken in 't grootste diel van 't Waolenlaand. D'r bint vier heufdindielings in de Waolse dialecten en een standaard (schrief)vörm. Naor de sprekers van 't Waols kuj verwiezen as Waolen^[2], mar umdet dizze term in de eerste plaatse slat op alle inwoners van Wallonië, gebruukt ze meer en meer de term wallonophone^[3] (walon-cåzant in 't Waols).

't Waols noordoostelk tussen de langues d'oïl

Name

De name Waols kump van Walh, een slim old Germaons woord daoras de Germaonen mit verwezen naor de Keltischtaligen. 't Woord wördden in aandere talen oavereneumen en verspreidden hum in verschillende betiekenissen (vergeliekt Welsh). 't Romaons naamp Wallon oaver, det al rap vergeliekbere woorden verdrung. De oldst bekende vermelding stamt uut 1465, in de Mémoires de Jean, sire de Haynin et de Louvignies deur Jean de Haynin, daorin hi'j de Romaonse volken van de Bourgondische Nederlaanden beschrif. De beduding veraandern nog wieder deur de Fraanse bezetting, 't Nederlaandse bestuur en de Belgische onofhaankelijkheid; toe wördden d'r allennig nog Belgen mit een Romaonse taalachtergrond mit bedoeld. De dialectologische onderzukings van de 19e eeuw hebt staorigan de verschillen tussen de belgo-romaonse dialecten blootelegd, waordeur linguïsten mit Waols allennig naor de Waolse taal in strikte zin verwiest; niet naor aandere Romaonse talen in 't Waolenlaand zoas 't Picardisch.

Geschiedenis

Waols op een bröd van een winkel in Crupet

Ie kunt niet zeggen det krek toen en toen 't Waols ontstaon is: talen ontstaot niet van d'iene op d'aandere dag, en 't ontstaonsmement hangt ok of van oen uutgaangspunten. De taalkundige Louis Remacle hef an-etoond det een beste köppel van de as typisch Waols eziene taalkenmarken heur tussen de 8e en 12e eeuw ontwikkeld hebt. 't Waols 'had een dudelijk en definitief individueel kerakter vanof 1200 dan wal 't begun van de 13e eeuw'.^[4]

Um 1600 wörtelden hum in 't Waolse taalgebied de Fraanse schrieftaal.^[5] Vanof 't begun van de 17e eeuw hadden de mèensen in de rèken det d'r een ofstaand was tussen de spreektaal ('t Waols) en de schrieftaal ('t Fraans), waordeur een Waolse literetuur kun ontstaon. De aord daorvan is - zoas de Middelnederduutse literetuur toen 't Hoogduuts en Nederlaands de bestuurstalen waren ewörden - satirisch en kluchtig. 't Fraans was en bleef de ienige taal veur de formele, officiële en oaverige schrieveri'je.

Töt begun 20e eeuw bleef 't Waols de taal van de mieste bewoners in 't oosten van Romaons België; 't Fraans gebruukten ze allennig in de literetuur en in de sociaole boavenklassen. In berieken as beroep en politiek bestund Waols-Fraanse tweitaligheid. In de metaolbewarking en de mienbouw gebruukten ze vake 't Waols veur de opleiding van de warkers; in veul plaatsen wördden in raodsvergaderings beide talen gebruukt.^[6]

Waols en 't oaverige Romaons in België

Op 't end van de 19e eeuw maakten de Duutse taalkundige Altenburg onderscheid tussen de verschillende regionaole Romaonse talen in België; hi'j markten op det 't Waols meer umsleut as allennig 't Luuks, mar det 't Picardisch d'r niet bi'j heurden:

't Luukse dialect wördt eziene as dudelijk verschillender van 't Picardisch as de dialecten van de provincies Namen en Henegouwen. Al vörmt 't tègenwoordige dialect van de Fraanse grèensregio [...] in zekere zin een tussenschakel of oavergaank tussen 't Waols en 't Picardisch, en al koomt de zudelijke variaanten van 't Waols in de buurte van 't Rouchi [umgeving Valenciennes], toch wis de fonetiek, in 't besunder van de mitklinkers, op starke verschillen tussen 't Picardisch en 't Waols.^[7]

Deur de laatheid van dizze vaststelling nuumt ze de oaverige vanolds veurkomende Romaonse talen in België mangs ok Waols - det doet de spèkers d'rvan mangs zölf - waordeur mèensen in de biester kunt komen.

Standaardisering van de (schrief)taal

Vanof begun jaoren nègentig perbeerden liefhebbers en schrievers van 't Waols um een schriefwieze an te passen die begun 20e eeuw, nog véur de opkumst van de mederne taalkunde, ontwikkeld was deur de academicus Jules Feller. Feller zien schriefwieze was meer bedoeld um 't arfgoed van dialectliteretuur te bescharmen en de dialectologie töt steun te wèden, as umme 't Waols töt een mederne taal uut te bouwen. De ni'je inspannings richtten heur, uut symbolische en politieke oaverwègings, op 't ontwikkeln van een mandielige schriefnorm veur een taal mit een bulte onderling verstaonbere dialecten. De mandielige schriefnorm nuumt ze 't rfondou walon (Fraans: wallon unifié). In 2000 bint Pablo Sarachaga en Lucien Mahin begund mit een verklaorend Waols woordenboek.

De verschillende accenten van 't Waols bint bestudeerd deur de Atlas linguistique de la Wallonie, en bint betrokken in de ontwikkeling van 't rfondou wallon. 't Giet hier dus um een schrieftaal, waorin ien en dezölfde schriefwieze veur verschillende plaatselijke uutspraoken kan staon. Zo klinkt de schriftklaank ea (as in vea, kalf) westerd uut as ia (via) en oosterd uut as é (vé).

Alle sprekers van 't Waols accepteert dizze ni'je schrieftaal niet; de mieste bint d'r zölfs niet mit in de kunde. Ok speult mit det de schrieftaal weinig acht slat op de regionaole lexicale verschillen.

Verspreiding

't Waolstalige Waolenlaand

De taalvariaanten in Waolenlaand, mit de Waolse variaanten in 't rood

De vanolds Waolstalige gebieden nuumt ze in 't Fraans wal Wallonie dialectale^[8] of, minder vake, Wallonie linguistique^[9], dus 't Waolenlaand in talig opzicht, det een diel is van 't Waolenlaand in poletiek opzicht. Ok 't Wallonie de France heurt bi'j 't Wallonie dialectale; 't bestiet uut een dozien dörpen en de plaats en gemiente Givet (Waols: Djivet) in de Fraanse Ardennen.

D'r wördt vier heufdvariaanten van 't Waols onderscheiden:

• 't Oost-Waols, ok Luuks enuumd, det ze praot in de pervincie Luuk (Waols Lidje) buten de Duutstalige Gemienschop en Baelen (Waols Bailou), Plombières, Welkenraedt (Waols Welkenrote) en plaatsen daor in de buurte (daoras ze ok Ripuaorisch praot), in 't noorden van de pervincie Luxembörg, in de Val de Salm en in de regio Ourthe et Aisne. 't Luuks kuj volgens de vier netuurlijke regio's verdielen in de Ardennen, Condroz, Hesbaye en 't Laand van Herve.
• 't Midden-Waols, ok Namens enuumd, det ze praot in 't oosten van de pervincie Waols-Braobaant, in Hesbaye en de Ardennen binnen Waols-Braobaant, in 't grootste diel van de pervincie Namen (niet in de Fagne, de Namense Ardennen en 't Laand van Champagne), en in 't noordelijkste diel van de Fraanse Ardennen.
• 't Oost-Waols of Waols-Picardisch^[10], een oavergaangsdialect tussen 't Picardisch en 't Namense Waols, mit inbegrip van 't oosten van de pervincie Waols-Braobaant (rond Nivelles), 't Roman Païs, de regio Charleroi, Thudinie, 't zuudwesten van de pervincie Namen (de Fagne) en een köppel dörpen van 't Fraanse département du Nord (Cousolre).
• 't Zuud-Waols of Waols-Lotharings, det ze praot in de pervincie Luxembörg (buten Gaume en 't arrondissement Arlon), in 't zuudoosten van de pervincie Namen (de Namense Ardennen) en in een köppel dörpen van de Luxembörgse staot (Doncols, Harlange, Sonlez, Tarchamps, Watrange), daoras 't now waorschienlijk uutestörven is.

Wisconsin

In een klein diel van de Amerikaanse staot Wisconsin, rond Green Bay, praot ze 't Namens. In de 19e eeuw bint daor aordig wat sprekers van 't Namens hen etrökken.^[1]

Taalkundige aspecten

Femilie

't Waols heurt bi'j de langues d'oïl, mar is ok weer een beetien een butenbientien deur de van 't Latien ofkumstige archaïsche kenmarken en deur een flinke invloed van de Germaonse talen, die töt uutdrokking kump in de fonetiek, de woordenschat en de grammatica. 't Waols is fonetisch ok aorig conservatief eblèven, en stiet nog relatief dichte bi'j 't Waols van de hoge middeleeuwen.

Alfabet

't Waols schrieft ze mit 't Fraanse alfabet daoras de letter å bi'j edaone is. Dizze letter, die ze beveurbield gebruukt in 't woord Årdene, hef dezölfde weerde as de a veur wat de alfabetische woordvolgörde anbelangt. De namen van de letters bint dezölfde as in 't Fraans, behalve die van de w, die wé het (vrogger double u) en de y die î gréc of yod het.

Graofeem	Uutspraoke (IK)	Veurbield	Graofeem	Uutspraoke (IK)	Veurbield
A a	[a]	gade (geite)	L l	[l]	éle (vleugel)
 â	[a:]	diâle (duvel)	M m	[m]	mwin (haand)
Å å	[ɔ:/o:/ɑ:]	djåzer (praoten)	N n	[n]	nawe (lui)
AE ae	[a/ɛ]	glaece (ies)	O o	[ɔ]	soris (moes)
AI ai	[e:/ɛ:]	maisse (meister)	Ô ô	[o:/ɔ̃/ʊ:]	rôze (roze)
AN an	[ã/ɔ̃]	blanc (wit)	OE oe	[wɛ/ø/ɛ/œ]	moes (maond)
B b	[b]	bén (goed)	OI oi	[wa/wɛ]	moirt (dood)
C c	[k/s]	crole (gaspel)	ON on	[ɔ̃]	djondou (ereurd)
Ç ç	[s]	çoula (det)	OU ou	[u]	atouwer (tutoyeren)
CH ch	[ʃ]	chal (hier)	OÛ oû	[u:/y:]	noû/nû (nègen)
D d	[d]	wårder (opbewaoren)	P p	[p]	aprinde (leren)
DJ dj	[dʒ]	djin (persoon)	Q q	[k]	qwè (wat)
E e	[ɛ]	efant (kiend)	R r	[ʀ]	arester (stoppen)
É é	[e]	pés (slechter)	S s	[s]	sûner (vluuien)
EA ea	[ja/e:/ɛ:]	bea (mooi)	SS ss	[s]	dissu (boaven)
ÉN én	[ẽ/ɛ̃]	tchén (hond)	SCH sch	[h/ʃ/ç/sk]	scheter (breken)
EU eu	[œ/ø]	feume (vrouwe)	SH sh	[ʃ/s]	shîjh (zesse)
EY ey	[ɛj/ɛ:j/i:j/i:]	åjhey (makkelk)	T t	[t]	tins (tied)
F f	[f]	filozofe (filosoof)	TCH tch	[tʃ]	tchant (zang)
G g	[g]	gueuye (bek)	U u	[y]	pus (meer)
GN gn NY ny	[ɲ]	fignesse (raam)	Û û	[y:]	hût (achte)
H h	[h]	hoye (holtskool)	Un un	[œ̃]	djun (juni)
I i	[i/ɪ]	pitit (klein)	V v	[v]	vint (wiend)
Î î	[i:]	pîd (voet)	W w	[w]	walon (Waol)
IN in	[ɛ̃]	rinde (weerummedoen)	X x	[ks]	taxi (taxi)
J j	[ʒ]	jate (kop)	XH xh	[h/ʃ]	pexhon (vis)
JH jh	[h/ʒ]	prîjhon (gevangenis)	Y y	[j]	yebe (grös)
K k	[k]	stoumak (mage)	Z z	[z]	zûner (zoemen)

Fonetiek en fonologie

• De Latiense [ka] mit [g + e, i, a] gef in 't Waols affricaten die aj spelt as tch en dj: vatche (koe), djambe (bien), zoas in 't Old-Fraans.
• De Latiense [s] is bewaord eblèven: spene (doorn), fistu (gapse), biesse (biest). 't Waols kent dus niet de prosthesis die van 't Latiense scola 't Fraanse école hef emeuken (Old-Fraans escole). Wiedere veurbielden (Latien-Fraans-Waols-Drèents): spissus-épais-spès-dikke, stella-étoile-steûle-steern, sternutare-éternuer-stièrnî-proesten, stomachus-estomac-stoumak-mage, strictus-étroit-stroet-recht, scribere-écrire-scrire-schrieven, scabinus-échevin-scabin-wetholder.
• 't Waols hef een hulpklinker die tègengiet det d'r een groot antal mitklinkers achter mekare mut wörden uutespreuken. Lu zult zeggen: Dj'é stî à scole (ik bin naor schoele gaone), mar ène belle escole of sicole of sucole (een mooie schoele), ofhaankelijk van de regio.
• 't Latiense [sc] gef, op wat uutzunderings nao, sch in 't Waols: schame (Lat. scabum), schoûter (auscultare), scheure (excutulare), schåle (scala), dischåssî (descalciare), ezw.
• De stemhebbende mitklinkers wördt op 't end van een woord niet uutespreuken: rodje (rood) klinkt krek 't zölfde as rotche (rots).
• De nasale klinkers wördt mangs evolgd deur nasale mitklinkers, zoas in djonne (uutspraoke djon+ne, jonk), crinme (crème), branmint (veule).
• De klinkerlengte hef een fonologische weerde. Ie kunt d'r woorden mit onderscheiden as cu (konte) en cût (ekoakt), i l' hosse (hi'j wiegt heur) en i l' hôsse (hi'j tilt heur op), messe (misse) en mêsse (meister), etc.

Morfologie

• De vrouwelijke bi'jvoeglijke naamwoorden eindigt in 't meervold en veur 't zölfstaandig naamwoord op -ès zunder accent (behalve in 't Waols-Lotharings): vergeliekt li djaene foye ('t gèle blad) en les djaenès foyes (de gèle bladen).
• In de bepaolde lidwoorden en bezittelijke veurnaamwoorden maakt ze gien onderscheid in woordgeslacht (behalve in 't Waols-Lotharings): 't Waols hef li vweture (de auto) en li cir (de hemel), waor 't Fraans la voiture en le ciel hef. Zo ok hef 't Waols si coir (zien lief) en si finiesse (zien raam) veur 't Fraanse son corps en sa fenêtre.

Woordenschat

• D'r bint een groep Latiense woorden die uut de naobernde Romaonse talen verdwenen bint, zoas 't Waolse dispierter en 't Spaanse despertar (wakker wörden); 't Waolse sacwant(es) en 't Reto-Romaonse insaquant(es) (sommige, verscheiden); 't Waolse moude (mulgere, melken), 't Italiaonse mungere en 't Roemeense mulge; 't Waolse ouxh en 't Roemeense uşă (deure); of woorden die as mitiene uut 't Vulgair Latien koomt: arincrin (araneae crinis, spinnewebbe), tier of tienne (termen, grèenze die deur een bulte wördt an-egèven), ay (ay, woord det gedieltelijke instemming angef), ezw. (Uut de Dictionnaire liégeois deur Jean Haust)
• D'r bint aordig wat woorden die uut Vlaamse en Duutse dialecten bint oavereneumen, zoas flåw (flauw), dringuele (drinkgeld oftewal tip), crole (krulle), spiter (spattern), li sprewe (sprao, Nederlaands spreeuw), reye in Walonreye (Waolenriek), ezw. Sommige van zokke lienwoorden bint ok in 't Fraans van België terechte komen as 'belgicismes'.

Zinsbouw

• 't Attributieve bi'jvoeglijk naamwoord kump vake véur 't zölfstaandig naamwoord te staon: vergeliekt Waols on fwärt ome en Fraans un homme fort (een starke keerl); ene blanke måjhon en une maison blanche (een wit huus).
• Mangs Germaons erichte zinsbouw: Waols Cwè-ç ki c'est di ça po ene fleur?, Fraans Qu'est-ce que cette fleur?, Drèents Wat is det veur een bloem?
• Volgörde van de veurnaamwoorden: dijhoz-m' el (Zegt mi'j det), Fraans Dites-le-moi (Zegt det mi'j)
• 't Persoonlijk veurnaamwoord kump as veurwarp véur warkwoorden as kunnen en wèten (te doen): Waols Dj' el sai scrire (Ik kan hum schrieven), Fraans Je peux l'écrire; Waols Vos mi ploz houkî (Ie kunt mi'j bellen), Fraans Tu peux m'appeler.

Schriefwieze

• Vanof 1100 wördden 't Waols op schrift gebruukt veur beveurbield plaatsnamen, legere vörms van rechtsspraoke en notariële aktes. Uut de schriefwieze kuj niet altied opmaken hoe of de uutspraoke west hef; zo kan u staon veur u of veur oe. Wat vörms bint typisch Waols, zoas xh (veur de h aspiré), ea, eie.
• In de 18e eeuw gebruukten ze nog aal bepaolde middeleeuwse conventies, zoas xh (Villers), oi (Luuks theater).
• In de 19e eeuw gebruukten veul mèensen veur 't Waols heur eigen schriefwieze. D'r wördden wal schriefwiezes ontworpen:
  • veur 't accent van Luuk (Henry Forir);
  • veur 't accent van Prusisch Waolenlaand (Toussaint, Nicolas Pietkin);
  • veur 't accent van Namen (Auguste Vierset, Léopold Godenne).
• In de 20e eeuw kwaamp 't système Feller, in 1900 deur Jules Feller epubliceerd, in meer algemien gebruuk. Kenmarkend daorveur bint de schrifttiekens dj en tch, de haalfvocalen w en y, 't schrifttieken î veur de lange i, oû veur de lange ou, en de schrifttiekens å en ô.
• Eerst in de 21e eeuw kwaamp 't rfondou walon op as mandielige schriefwieze, mit iene spelling veur alle regionaole variaanten van een woord.

Veurbielden

Waols	Drèents
Walon	Waols
Diè wåde	Töt ziens (letterlijk 'God bewaor [oe]')
Bondjoû	Gendag
A	Goedgaon (vake volgd deur een aandere uutdrokking)
Årvey	Töt ziens
Comint ça vos va ?	Hoe is 't?
Dji n' sai nén	Ik wete 't niet

Wallonismes

De Fraanse taal bevat een antal wallonismes, lienwoorden uut 't Waols. Dizzend zit veural in 't jargon van de mienbouw en de metaolbewarking. Veurbielden bint houille (kool), terril (slak, in de metallurgie), faille (breuk), fagne (laagvene), grisou (miengas) en estaminet (een soortement café).^[11]

Een wallonisme kan ok slaon op idiomaotisch of grammaticaal deur 't Waols beïnvloed Fraans.

Literetuur

Schrievers in 't Waols

• Willy Bal
• Gabrielle Bernard
• Nicolas Defrêcheux
• Chantal Denis
• Arthur Masson
• Édouard Remouchamps
• Lucien Somme

Waolstalige pars

De Waolstalige pars is beparkt töt een köppeltien tiedschriften, waorvan d'r een antal in meerdere of mindere maote ok Fraans bevat. Dizze tiedschriften hebt een klein budget en sommige wördt uutegèven as ekopieerde vellegies mit nieties d'r deur, zoas Li Rantoele, Coutcouloudjoû en Académîye des Foyants. Zo wördden ok vroggere tiedschriften as Li pompe ås Ramons uutegèven. Sommige literaire geneutschoppen kunt heur Waolstalige tiedschriften in een nuver jassien stikken deur de financiële steun van de Conseil des Langues Régionales Endogènes (Raod veur endogene regionaole talen) van de Fraanse Gemienschop. Det giet op veur El Bourdon (sinds 1983), Djåzans walon, Singuliers en de Cahiers wallons.

Vanof de vrogge 20e eeuw bint d'r wekelijks verschienende Waolstalige kraanten. El tonnia d' Châlerwet behaalden een oplage van 35.000 exemplaren en Li Mârmite wördden töt in Londen verkoft.

't Stripverhaal in 't Waols

't Kuifje-album De juwelen van Bianca Castafiore is deur uutgeveri'je Casterman in verschillende variaanten van 't Waols uutebrocht, waordeur dizze variaanten goed te vergelieken bint. In 't Luuks kwaamp L'èmerôde d'al Castafiore uut, in 't Waols van Ottignies Lès pindants dèl Castafiore, in 't Waols van Nievel Les berlokes del Castafiore en in 't Waols van Charleroi Lès-ôr'rîyes dèl Castafiore.

Album 10 van Guust Flater kwaamp in 2007 uut in rfondou walon.^[12]

D'r bint ok ni'je stripalbums in 't Waols verschenen, zoas Li vî bleû (Le vieux bleu, d'olde blauwe) deur François Walthéry, daoras ok een tenielstok op ebaseerd is.

Sociologische aspecten

Fraanse en Waolse naambrödties veur 't Markplein van Fosses-la-Ville

Töt begun 20e eeuw was 't Waols de oaverwègende taal van de Waolen, al had een beste köppel mèensen passieve kennis van 't Fraans. Deur verdringing van 't Waols deur 't Fraans prat now nog zo'n 30 töt 40% van de Waolse bevolking Waols. De percentages varieert van 70 töt 80% van de mèensen boaven de 60 töt zo'n 10% van de mèensen onder de 30. Veul meer mèensen hebt passieve kennis van 't Waols: onder jongeren zol det tussen de 36 en 58% wèden. De Fraanse Gemienschop erkent de taal sinds 1990 as 'endogene regionaole taal' die veur studie in anmarking kump en daoras 't gebruuk van mut wörden estimuleerd. De Waolse culturele beweging is mit ebundeld in de Union culturelle wallonne (UCW), de paraplu veur meer as 200 amateurtenielgroepen, schrieverskringen en comités veur Waols op schoelen. De Société de langue et de littérature wallonnes (op-ericht in 1856 as Société liégeoise de Littérature wallonne) fietert de Waolse literetuur en de studie van de Romaonse talen in Waolenlaand an.

De Luukse uutgeveri'je Noir Dessin produceert, naost Fraanstalig wark oaver de geschiedenis van de streek, ok gebruuksveurwarpen as paraplu's, T-shirts en plakplaoties mit Waolse uutspraoken.

De umroep van de Fraanse Gemienschop (Radio-Télévision belge de la Communauté française, RTBF) besteedt wat andacht veur 't Waols op de radio, mar is veurnamelk Fraanstalig.