Een ekfrasis (ook ecphrasis of ekphrasis, meervoud ekfraseis (Grieks: ἔκφρασις; Latijn: descriptio) is een kunstige beschrijving van een voorwerp, meestal van een kunstvoorwerp en in het bijzonder van een schilderij.
De traditie om een ekfrasis te maken is al zo oud als de beschrijving van het schild van Achilles in Homerus’ Ilias (XVIII, 478-607). Het woord ekfrasis ontstond in de antieke retorica. Leerlingen kregen de opdracht een ekfrasis te maken. Vooral in de tijd van de Tweede sofistiek (2de-3de eeuw na Chr.) was dit een vaak gebruikte stijloefening. Hierbij ging het erom een beschrijving van een voorwerp te geven die zo beeldend en kunstig was, dat de toehoorder er een zo goed mogelijke voorstelling van kreeg: de toehoorder moest door visualisering (ook wel aangeduid met het Griekse ‘energeia’ of het Latijnse ‘evidentia’) als het ware tot toeschouwer worden gemaakt.
In de Renaissance werd het begrip toegespitst tot ‘schilderijenbeschrijving’. Leon Battista Alberti wees in zijn boek De Pictura (‘Over de schilderkunst’, 1435) op het nut van antieke schilderijenbeschrijvingen voor de kunstenaar. Men greep toen terug op deze ekfraseis om schilderijen uit de Oudheid te reconstrueren. Het omvangrijkste voorbeeld van dit soort schilderijenbeschrijvingen vormen de Imagines (‘Schilderijen’) van Philostratos van Lemnos. Het zijn 65 beschrijvingen van schilderijen die hij zag in een villa te Napels. De vraag of hij een verzameling beschreef die hij echt heeft waargenomen is sterk omstreden. Ook Lucianus maakte een aantal van dergelijke ekfraseis van schilderijen die later van grote invloed zijn geweest: de ‘Laster’ van Apelles (Calumnia, 5), het ‘Huwelijk van Alexander en Roxane’ van Aëtion (Herodotus, 5-6), de ‘Centaurenfamilie’ van Zeuxis (Zeuxis 4-6) en de zogenaamde ‘Gallische Hercules’ (Hercules). Daarnaast was er grote belangstelling voor het 35ste boek van de Naturalis historia van Plinius de Oudere, dat geheel aan de schilderkunst was gewijd, al zijn de beschrijvingen van de schilderijen daar nogal summier.
Als een van de eersten nam de Italiaan Giorgio Vasari in zijn boek met kunstenaarsbiografieën uit 1550 de kunst over om beeldende beschrijvingen van schilderijen te maken.
In de twintigste eeuw heeft het begrip ekfrasis langzamerhand een steeds bredere inhoud gekregen. Het werd ook weer toegepast voor beschrijvingen van andere kunstwerken dan alleen schilderijen. In een boek uit 1912 bracht de classicus Paul Friedländer de zesde-eeuwse ekfraseis van Johannes van Gaza en Paulus Silentiarius onder de aandacht: respectievelijk een schildering van de wereld in een badhuis te Gaza in twee boeken hexameters, en een poëtische beschrijving van de Hagia Sophia in Constantinopel. In zijn boek nam hij ook een geschiedenis van de poëtische ekfrasis op. Ook een gedicht als ‘Ode on a Grecian Urn’ van Keats uit 1817 werd als een ekfrasis bestempeld. Gedichten die aan schilderijen of andere kunstvoorwerpen zijn gewijd, worden ook wel aangeduid als ‘ekfrastische gedichten’.
Aan het eind van de twintigste eeuw worden niet alleen ‘beschrijvingen’ in de vorm van proza of poëzie, maar ook beschrijvingen van een kunstwerk in de vorm van bijvoorbeeld fotografie of film als ekfrasis betiteld. Het object van de beschrijving kan uit iedere kunstdiscipline komen: schilderkunst, architectuur, fotografie, beeldhouwkunst, enz. De motivatie om op zo’n brede schaal het woord ekfrasis toe te passen, is dat eigenlijk iedere beschrijving een retorische doel heeft, dat wil zeggen een publiek wil overtuigen van een bepaald argument of punt. Ekfrasis is zo veel meer een begrip geworden om de onderlinge relatie tussen verschillende kunstdisciplines te benoemen.
Frederick Alfred de Armas: Ekphrasis in the age of Cervantes. Lewisburg: Bucknell University Press, 2005. ISBN 0-8387-5624-7
Andrew Sprague Becker: The Shield of Achilles and the Poetics of Ekphrasis. Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 1995. ISBN 0-8476-7998-5
Emilie Bergman: Art Inscribed: Essays on Ekphrasis in Spanish Golden Age Poetry. Cambridge: Harvard University Press, 1979. ISBN 0-674-04805-9
Gottfried Boehm und Helmut Pfotenhauer: Beschreibungskunst, Kunstbeschreibung: Ekphrasis von der Antike bis zur Gegenwart. München: W. Fink, 1995. ISBN 3-7705-2966-9
Siglind Bruhn: Musical Ekphrasis: Composers Responding to Poetry and Painting. Hillsdale, NY: Pendragon Press, 2000. ISBN 1-57647-036-9
Siglind Bruhn: Musical Ekphrasis in Rilke's Marienleben. Amsterdam/Atlanta: Rodopi, 2000. ISBN 90-420-0800-8
Siglind Bruhn: "A Concert of Paintings: 'Musical Ekphrasis' in the Twentieth Century," in Poetics Today 22:3 (Herbst 2001): S. 551-605. ISSN 0333-5372
Siglind Bruhn: Das tönende Museum: Musik interpretiert Werke bildender Kunst. Waldkirch: Gorz, 2004. ISBN 3-938095-00-8
Siglind Bruhn: "Vers une méthodologie de l'ekphrasis musical," in Sens et signification en musique, hrsg. von Márta Grabócz und Danièle Piston. Paris: Hermann, 2007, 155-176. ISBN 978-2-7056-6682-8
Hermann Diels: Über die von Prokop beschriebene Kunstuhr von Gaza, mit einem Anhang enthaltend Text und Übersetzung der Ekphrasis horologiou de Prokopius von Gaza. Berlin, G. Reimer, 1917.
Barbara K. Fischer: Museum Mediations: Reframing Ekphrasis in Contemporary American Poetry. New York: Routledge, 2006. ISBN 978-0-415-97534-6
Claude Gandelman: Reading Pictures, Viewing Texts. Bloomington: Indiana University Press, 1991. ISBN 0-253-32532-3
Jean H. Hagstrum: The Sister Arts: The Tradtition of Literary Pictorialism and English Poetry from Dryden to Gray. Chicago: The University of Chicago Press, 1958.
James Heffernan: Museum of Words: The Poetics of Ekphrasis from Homer to Ashbery. Chicago: University of Chicago Press, 1993. ISBN 0-226-32313-7
John Hollander: The Gazer's Spirit: Poems Speaking to Silent Works of Art. Chicago: University of Chicago Press, 1995. ISBN 0-226-34949-7
Gayana Jurkevich: In pursuit of the natural sign: Azorín and the poetics of Ekphrasis. Lewisburg, PA: Bucknell University Press, 1999. ISBN 0-8387-5413-9
Mario Klarer: Ekphrasis: Bildbeschreibung als Repräsentationstheorie bei Spenser, Sidney, Lyly und Shakespeare. Tübingen: Niemeyer, 2001. ISBN 3-484-42135-5
Gisbert Kranz: Das Bildgedicht: Theorie, Lexikon, Bibliographie, 3 Bände. Köln: Böhlau, 1981-87. ISBN 3-412-04581-0
Gisbert Kranz: Meisterwerke in Bildgedichten: Rezeption von Kunst in der Poesie. Frankfurt: Peter Lang, 1986. ISBN 3-8204-9091-4
Gisbert Kranz: Das Architekturgedicht. Köln: Böhlau, 1988. ISBN 3-412-06387-8
Gisbert Kranz: Das Bildgedicht in Europa: Zur Theorie und Geschichte einer literarischen Gattung. Paderborn: Schöningh, 1973. ISBN 3-506-74813-0
Murray Krieger: Ekphrasis: The Illusion of the Natural Sign. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1992. ISBN 0-8018-4266-2
Hans Lund: Text as Picture: Studies in the Literary Transformation of Pictures. Lewiston, NY: E. Mellen Press, 1992 (originally in Swedish as Texten som tavla, Lund 1982). ISBN 0-7734-9449-9
Michaela J. Marek: Ekphrasis und Herrscherallegorie: Antike Bildbeschreibungen im Werk Tizians und Leonardos. Worms: Werner'sche Verlagsgesellschaft, 1985. ISBN 3-88462-035-5
Hugo Méndez-Ramírez: Neruda's Ekphrastic Experience: Mural Art and Canto general. Lewisburg, PA: Bucknell University Press, 1999. ISBN 0-8387-5398-1
W.J. Thomas Mitchell: Picture Theory: Essays on Verbal and Visual Representation. Chicago: University of Chicago Press, 1994. ISBN 0-226-53231-3
Margaret Helen Persin: Getting the Picture: The Ekphrastic Principle in Twentieth-century Spanish Poetry. Lewisburg, PA: Bucknell University Press, 1997. ISBN 0-8387-5335-3
Michael C J Putnam: Virgil's Epic Designs: Ekphrasis in the Aeneid. New Haven: Yale University Press, 1998. ISBN 0-300-07353-4
Christine Ratkowitsch: Die poetische Ekphrasis von Kunstwerken: eine literarische Tradition der Grossdichtung in Antike, Mittelalter und früher Neuzeit. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2006. ISBN 978-3-7001-3480-0
Valerie Robillard and Els Jongeneel (Hrsg): Pictures into Words: Theoretical and Desciptive Approaches to Ekphrasis. Amsterdam: VU University Press, 1998. ISBN 90-5383-595-4
Maria Rubins: Crossroad of Arts, Crossroad of Cultures: Ecphrasis in Russian and French Poetry. New York: Palgrave, 2000. ISBN 0-312-22951-8
Grant Scott: The Sculpted Word: Keats, Ekphrasis, and the Visual Arts. Hanover, NH: University Press of New England, 1994. ISBN 0-87451-679-X
Mack Smith: Literary Realism and the Ekphrastic Tradition. University Park: Pennsylvania State U Press, 1995. ISBN 0-271-01329-X
Leo Spitzer: “The ‘Ode on a Grecian Urn’, or Content vs. Metagrammar,” in Comparative Literature 7. Eugene, OR: University of Oregon Press, 1955, S. 203-225.
Peter Wagner: Icons, Texts, Iconotexts: Essays on Ekphrasis and Intermediality. Berlin, New York: W. de Gruyter, 1996. ISBN 3-11-014291-0
Haiko Wandhoff: Ekphrasis: Kunstbeschreibungen und virtuelle Räume in der Literatur des Mittelalters. Berlin, New York: De Gruyter, 2003. ISBN 978-3-11-017938-5
Robert Wynne: Imaginary Ekphrasis. Columbus, OH: Pudding House Publications, 2005. ISBN 1-58998-335-1
