Hyperoniem

Een hyperoniem of koepelwoord, is in de woordsemantiek een woord dat de betekenis van een ander woord volledig omvat, maar hier geen synoniem van is. Een hyperoniem heeft een ruimere betekenis dan het onderliggende woord, het hyponiem. Een andere mogelijke definitie van hyperoniem is een woord dat de betekenis van meerdere onderling semantisch verwante woorden omvat.

Voorbeelden van hyperoniemen in het Nederlands zijn voertuig, dat de betekenissen omvat van onder andere trein, auto, bus en fiets, en ouder, dat moeder en vader overkoepelt.

Taalkunde

Taalkundige hyperonymie valt onder het deelgebied van de betekenisleer. De tak van de semantiek die "componentiële analyse" of "componentenanalyse" heet, maakt formeel studie van het onderwerp. Om formeel-technische redenen wordt een woord in de semantiek soms ook wel als zijn eigen hyperoniem aangeduid.

In de vertaalwetenschap speelt hyperonymie niet zelden een rol bij vertaalproblemen. Door de verschillen in 'werkelijkheidsindeling' tussen talen – de zogeheten realia – is er niet voor ieder woord in de brontaal een exact vertaalequivalent voorhanden in de doeltaal. Een vertaler zal dan eerder kiezen voor een hyperoniem dan voor een hyponiem.

Taalverwerving

Bij taalverwerving ontwikkelt de kennis van de woordenschat zich dikwijls van hyperoniem naar hyponiem. Zo gebruiken peuters "straks" voor alles wat nog moet komen, of dat nu weldra, straks, binnenkort, morgen, later, volgende week, etc. is. Pas daarna leert het kind de toekomstaanduidingen verfijnder te hanteren.

Bij voortschrijdende dementie ziet men het omgekeerde; ouderen die een persoon willen benoemen waarvan de naam/functie hun ontgaat, zullen terugvallen op een "hogere categorie". In plaats van de naam of de functie (bijvoorbeeld "verpleegster") te noemen, zullen ze terugvallen op hyperoniemen als "die juffrouw (met de witte schort)", "die mevrouw", of nog algemener: "die persoon".

Taxonomie

In taxonomische indelingen komen hyperoniemen per definitie voor, namelijk bij de indeling in subgroepen. Een voorbeeld uit de biologie is de taxonomie van de aardappel:

Plantae (Planten) Angiospermae (Bedektzadigen) Dicotyledones (Tweezaadlobbigen) Solanales Solanaceae (Nachtschadefamilie) Solanum (Nachtschade) Solanum tuberosum (Aardappel) Bintje

Iedere cursief gezette (deels) Latijnse benaming is hyperoniem voor alle eronder geplaatste cursief gezette (deels) Latijnse aanduidingen: al die aanduidingen omvatten immers een kleiner veld dan het hyperoniem erboven. Hetzelfde geldt voor de Nederlandstalige benamingen tussen haakjes: hyperoniemen staan hier rechtstreeks of indirect boven hyponiemen, want ze zijn veelomvattender.

Zie ook

• Antoniem
• Homoniem

WikiWoordenboek

Zoek hyperoniem op in het WikiWoordenboek.