Loading AI tools
Van Wikipedia, de vrije encyclopedie
Romeinse cijfers vormen een talstelsel voor het weergeven van natuurlijke getallen dat afkomstig is uit het oude Rome. Het stelsel is geen positiestelsel, maar een additief stelsel waarin de waarde van het voorgestelde getal bepaald wordt door het totaal van de samenstellende symbolen. De Romeinen maakten geen gebruik van het getal 0 en er is dan ook geen Romeins cijfer voor de nul.
Het systeem is sinds de 14e eeuw grotendeels verdrongen door een positiestelsel met gebruik van Arabische cijfers, maar in sommige toepassingen zijn Romeinse cijfers nog steeds in gebruik. Zie hieronder, #Tegenwoordig gebruik.
In het systeem van Romeinse cijfers worden getallen genoteerd met symbolen, de eigenlijke cijfers, waarvan elk een bepaalde waarde heeft die onafhankelijk is van de positie die het symbool in het getal inneemt. De symbolen zijn:
Symbool | Waarde |
---|---|
I | 1 |
V | 5 |
X | 10 |
L | 50 |
C | 100 |
D | 500 |
M | 1000 |
Voor algemeen gebruik verdient het de voorkeur om Romeinse cijfers op te stellen met gewone letters.[1] Daarentegen zijn er varianten met grote en kleine letters opgenomen in Unicode. De getallen 1 t/m 12, 50, 100, 500 en 1000 (L, C, D en M) zijn beschikbaar in het blok Number Forms, vanaf U+2160.[2] Deze karakters zijn opgenomen ter compatibiliteit met Oost-Aziatische gebruiken, waarin Romeinse cijfers rechtop blijven in tekst die verticaal georiënteerd is, in tegenstelling tot normale Latijnse letters die een kwartslag gedraaid worden. Het blok bevat ook U+2183 "Ↄ", roman numeral reversed one hundred, die gebruikt kan worden voor zeer grote getallen (zie verderop).
Hier volgen de regels uit de oudheid:
Volgens deze regels zijn er meerdere manieren om een getal te schrijven. Bijvoorbeeld:
De regels voor het schrijven van getallen met Romeinse cijfers lijken in de oudheid zeer los te zijn geweest.[3]
Om te zorgen dat er steeds maar één manier is om een getal te schrijven, worden doorgaans de volgende beperkingen gebruikt:
De laatste regel is equivalent met de volgende twee samen:
Dit worden ook wel de moderne regels genoemd, hoewel ze niet altijd toegepast worden. Zo gebruikte de BBC voor de aftiteling in het jaar 1999 het jaartal MIM in plaats van MCMXCIX.
Het grootste getal dat met deze regels kan worden weergegeven is 3999 = MMMCMXCIX, tenzij de eerste regel niet wordt toegepast voor M.
Er zijn bronnen[bron?] die beweren dat een aantal van de bovengenoemde schrijfwijzen pas later geïntroduceerd zijn en dat de Romeinen voor de grote getallen de volgende schrijfwijze gebruikten:
Getal in Romeinse cijfers | Betekenis |
---|---|
IƆ (gelijk aan D) | 500 |
CIƆ (gelijk aan M) | 1000 |
CIƆCIƆ | 2000 |
CCIƆƆ | 10 000 |
CCCIƆƆƆ | 100 000 |
Behalve de bovengenoemde basissymbolen (de eigenlijke cijfers) en hun samenhang zijn er ook nog speciale combinaties, sommige gevormd met een als teken van vermenigvuldiging:
combinatie | D of IƆ | M of CIƆ | V•M of IƆƆ | X•M of CCIƆƆ | L•M of IƆƆƆ |
---|---|---|---|---|---|
getal | 500 | 1000 | 5000 | 10 000 | 50 000 |
De letters V, L en D zijn afgeleid van X, C en M door ze in tweeën te delen. De bovenhelft van een X is een V, de onderhelft van een (hoekige) C is een L en de rechterhelft van M is (in gesloten vorm) een D.
Vanaf 5000 kwamen er nog meer veranderingen. Naast optelling wordt er ook vermenigvuldigd. Zo is V•M vijfduizend (5 × 1000). Daarachter komt een spatie en de rest van het getal. Het getal 5555 wordt als volgt weergegeven: V•M DLV.
Een alternatief voor grote getallen is de schrijfwijze met een horizontale streep (in het Latijn Vinculum of Titulus genoemd) boven de letters: deze duidt dan een vermenigvuldiging met 1000 aan:
Voor nog grotere getallen kan eventueel nog een tweede lijn geplaatst worden. Dan wordt 10 miljoen geschreven als X. Deze methode werd niet door de Romeinen gebruikt, maar kwam pas veel later in zwang. Overigens moet deze methode met een horizontale streep boven de letters niet verward worden met de methode om Romeinse letters van Romeinse cijfers te onderscheiden. Op plaatsen waar dit niet meteen duidelijk was werden de "gewone" Romeinse cijfers namelijk ook weleens van een horizontale streep voorzien om duidelijk te maken dat ze gelezen moesten worden als cijfers, niet als letters.
De oude Romeinen vermeden vaak de combinatie IV voor 4 en gebruikten in plaats daarvan IIII. Volgens sommigen was dit omdat de letter IV de beginletters van de Romeinse oppergod Jupiter (IVPITER) vormen. Dit gebruik is voortgezet tot enkele eeuwen geleden en komt onder andere voor op monumenten en klokken. Een klok met de cijfers IV op de wijzerplaat is zeer ongebruikelijk (een voorbeeld is Big Ben). Als laatste geldt nog dat IIII een zekere symmetrie vertoont ten opzichte van de VIII (8) en XII (12), waarbij bovendien de wijzerplaat in drie gelijke delen wordt verdeeld: de eerste vier cijfers bevatten enkel I-symbolen, dan vier cijfers die het V-symbool bevatten en de laatste vier bevatten een X-symbool.
Romeinse cijfers op een klok staan meestal niet rechtop, meestal zijn ze gericht op het midden van de wijzerplaat. Dat betekent dat de VI ondersteboven staat en dat de III bestaat uit horizontale lijnen.
De Romeinen borduurden met hun cijfers voort op het getalsysteem van de Etrusken, die de symbolen I Λ X ⋔ 8 ⊕ gebruikten voor I V X L C M. Daarin lijken alleen de I en de X op letters. De gebruikte symbolen zijn afkomstig van de kerven op de kerfstokken van schaapherders uit Italië en Dalmatië en evolueerden in de loop der tijd naar letters.
De I komt van een kerf op de kerfstok en elke vijfde kerf werd dubbel gekerfd, ongeveer als: ⋀, ⋁, ⋋ en ⋌. Elke tiende kerf werd als twee gekruiste kerven gemaakt, waaruit de X ontstond. Het systeem lijkt veel op turven. Men telde dus: I, II, ..., IIIIΛ, ..., IIIIΛIIIIX, ..., IIIIΛIIIIXIIIIΛIIIIXII, enz. Doordat een Λ altijd voorafgegaan wordt door IIII, leidde dit tot verkortingen en kreeg Λ zelf de betekenis vijf in plaats van de vijfde. Analoog ging X tien betekenen. Ook kon vier uitgelegd worden als de kerf voor Λ, zodat IΛ de betekenis vier kreeg. Daar de symbolen veel gelijkenis vertoonden met de letters I, V en X, werden ze in schrift door de letters aangeduid.
Voor het aanduiden van 50 en honderd gaf men een extra kerf door de V of de X. Zo werd 50 aangeduid door N, И, K, Ψ, ⋔ enz. Meestal echter door een soort kippenpoot: een V met een I erdoorheen, die allengs verwerd tot ⊥ en al snel geschreven werd als de letter L. Analoog werd 100 aangeduid als Ж, ⋉, ⋈, H, of als een van de symbolen voor 50 met een extra kerf. Daarvan kreeg de vorm Ж (een X met een I) uiteindelijk de overhand, geschreven als >I< of ƆIC en later afgekort tot Ɔ of C. De C, een letter, bleef uiteindelijk over, mede omdat honderd in het Latijn centum is.
Voor 500 en 1000 werd de honderdste V of X omgeven door een vierkant of een cirkel, wat leidde tot de letter D voor 500. Het getal 1000, als omcirkelde X, Ⓧ, ⊗, werd wel geïdentificeerd met de Griekse letter Φ en evolueerde langs verschillende wegen tot doodgelopen varianten als: Ψ, CID (een D voorafgegaan door een gespiegelde D). Andere ontwikkelingen leidden tot ↀ, waarvan de volgende ontwikkelingen afkomstig zijn:
Romeinse cijfers worden tegenwoordig hoofdzakelijk in de volgende gevallen gebruikt:
In handschrift schrijft men de cijfers vaak tussen twee horizontale lijnen, in Middelnederlands drukwerk liet men de cijfers vaak voorafgaan en volgen door een punt.[4]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.