Theremin

Een theremin is een elektronisch muziekinstrument dat bespeeld wordt door de afstand tussen de handen en twee antennes, die als positiesensoren fungeren, te variëren. De speler raakt het instrument niet aan. De theremin werd in 1919 uitgevonden door Léon Theremin en is daarmee de allereerste analoge synthesizer die in staat was traploos de toonhoogte te veranderen. In 1923 kwam dan de opvolger van de theremin: de aetherophone, een soortgelijk instrument dat lang niet zo populair werd als de theremin.

Theremin
termenvox/thereminvox, etherphone, thereminophone
Een modernere versie (2005)
Classificatie
Elektrofoon
Gerelateerde instrumenten
elektrotheremin, ondes-Martenot
Meer artikelen
antenne
Portaal    Muziek

Interview in 1935 met de destijds bekende thereminspeler Lucie Rosen

(download·info)

Ontstaan

Léon Theremin was werkzaam in het Fysisch-Technisch onderzoeksinstituut van de natuurkundige Abram Joffe in Sint-Petersburg. Hier ontwikkelde hij een bewegingssensor, die in combinatie met een waarschuwingssignaal leidde tot de uitvinding van de theremin. Het Sovjetregime in de persoon van Vladimir Lenin was zeer enthousiast en liet een groot aantal theremins bouwen. Thermin gaf demonstraties in Duitsland, Frankrijk en in New York, waar hij een productielicentie aan RCA verkocht. Het apparaat werd zowel als zeldbouwpakket als geassembleerd verkocht.

Werking

Blok diagram van de Theremin, het volumegedeelte in blauw, de toonhoogte in geel en de audio-uitvoer in rood

De theremin maakt gebruik van het heterodyneprincipe om een audiosignaal te genereren. Het geluid werd rechtstreeks geproduceerd door de heterodynerende combinatie van twee radiofrequentie-oscillatoren: één werkte op een vaste frequentie van 170.000 Hz, de andere met een variabele frequentie tussen 168.000 en 170.000 Hz. De frequentie van de tweede oscillator werd bepaald door de nabijheid van de hand van de muzikant tot de toonhoogte-antenne. Het verschil tussen de vaste en variabele radiofrequenties resulteert in een hoorbare zwevingsfrequentie tussen 0 en 2.000 Hz. Het hoorbare geluid kwam van de oscillatoren; latere modellen hadden een versterker en een grote driehoekige luidspreker.

De rechterhand beïnvloedt de toonhoogte en de linkerhand het geluidsvolume. Doordat minimale bewegingen al hoorbaar zijn, klinkt het instrument bijzonder expressief. De klank lijkt op die van een vrouwelijke operastem of een viool (enigszins doffer), maar het meest benadert de theremin het geluid van een zingende zaag.

Muziek

De theremin werd in eerste instantie als een instrument in de klassieke muziek gebruikt. Leon Theremin speelde stukken van Johann Sebastian Bach en Sergej Rachmaninov bij zijn optredens. Zijn muze Clara Rockmore (geboren Reisenberg), een Sovjet-geëmigreerde violist werd de bekendste thereminist. In de jaren tussen 1930 en 1945 schreven een aantal componisten speciaal voor de theremin, zoals Bohuslav Martinů, Percy Grainger, Anis Fuleihan en Edgard Varèse. Na 1945 ondekte de filmindustrie in Hollywood de dramatische kwaliteiten van het instrument, zoals in The Lost Weekend van Billy Wilder en Alfred Hitchcocks Spellbound. De theremin werd in deze laatste film bespeeld door Dr Samuel J. Hoffman (hij was ook podoloog), de muziek was van componist Miklos Rozsa, de sounttrack won een Oscar in 1946.^[1] Hoffman speelde hierna de theremin in tientallen Hollywoodfilms in de jaren 1940 en 1950, meestal in scènes vol angst, waanzin, dronkenschap en emotionele stress. In 1947 bracht hij samen met Harry Revel en Les Baxter het album "Music Out Of The Moon: Music Unusual Featuring The Theremin" uit. Vlak voor zijn overlijden speelde Hoffman theremin op Captain Beefhearts debuutalbum uit 1967 Safe As Milk.

In 1993 was er hernieuwde belangstelling voor de theremin nadat "Theremin: An Electronic Odyssey", een documentairefilm van Steven M. Martin de Filmmakers Trophy Documentary won op het Sundance Film Festival.^[2]

Bekende bespelers in de populaire muziek van de theremin zijn Jimmy Page, Fay Lovsky, Thorwald Jørgensen, Jean-Michel Jarre, Mezerg, Carolina Eyck, Pamelia Kurstin en Lydia Kavina.

De theremin — bespeeld door Celia Sheen^[3] — is te horen in de titelmuziek van de serie Midsomer Murders.

Jimmy Page bespeelde de theremin onder andere in Whole Lotta Love (1969) van Led Zeppelin - ook tijdens optredens.

In de jaren vijftig werd dit instrument vaak gebruikt in sciencefictionfilms, als er een ufo of vliegende schotel in beeld voorbijkwam. Ook voor de beginmelodie van eerste Star Trek serie werd de theremin gebruikt.

In een aflevering^[4] van de tv-serie The Big Bang Theory wordt de Star Trek tune ook op de theremin gespeeld door een van de personages (Sheldon Cooper). Een andere fictieve thereminspeler is Hannibal Lecter.

Theremin van R.C.A., model A-R 1264 uit circa 1930. Dit exemplaar bevindt zich in het Kunstmuseum Den Haag.

In oktober 2012 werd het werk Acht seizoenen, een concert voor theremin en kamerorkest, van de Fin Kalevi Aho uitgevoerd.

Verwante instrumenten

Er bestaan diverse andere instrumenten die een theremin-achtig geluid voortbrengen.

De elektrotheremin

In 1958 werd door Bob Whitsell en trombonist Paul Tanner de elektrotheremin ontwikkeld. In tegenstelling tot de theremin wordt dit instrument mechanisch aangestuurd (door middel van een schuifje). Het instrument werd gebruikt in "I Just Wasn't Made for These Times" van The Beach Boys. Tanner speelde ook de elektrothereminsolo in "Good Vibrations" en is ook te horen in "Wild Honey".

De ondes-Martenot

De ondes-Martenot is verwant aan de theremin en dateert uit dezelfde periode. Het instrument maakt gebruik van een elektronenbuis om geluid te genereren, maar wordt bespeeld via toetsenborden.

Overig

In veel boeken en tijdschriften voor zelfbouwelektronica rond de jaren 1970-'80 stonden schema's voor theremins die met lichtgevoelige cellen (LDR's) werkten. Deze konden bespeeld worden door het licht van een erboven hangende lamp met de handen af te schermen.

Trivia

• Mode Records heeft een cd uitgegeven met alleen muziek voor theremin, composities van Percy Grainger, Bohuslav Martinů, Joseph Schillinger, Friedrich Wilckens, Isidor Achron, Lydia Kavina en Vladimir Komarov.

Bronnen

• (en) Crab, Simon, The ‘Theremin’ or ‘Thereminvox’. Leon (or Lev) Sergeivitch Termen, Russia. 1922. 120 Years Of Electronic Music. Geraadpleegd op 24 november 2025.
• (de) Lev Sergejewitsch Termen 1896 - 1993. IMA :: Instituut voor Media-Archeologie. Gearchiveerd op 21 augustus 2011. Geraadpleegd op 24 november 2025.
• Theremin: The Wild History of the Weirdest Instrument