Fon (pòble)

Los Fons constituisson lo grop mai important etnolinguistic del Benin (39,2 % de la populacion totala) siá mai de 4,1 milion de personas (inclusissent las populacions aparentadas). En mai dels quita Fons, subretot presents dins lo sud del Benin ont son majoritaris, existís fòrça sosgrops establits per exemple al Tògo – dins la region d'Atakpame.

Etnonimia

Segon las fonts, i a de varientas: Dahomeans, Dahomey, Dahomeys (terminologia coloniala), Djedji, Fongbe, Fonn, Fons, Fò, Rada.

Istòria

Sègle XIX

Zona d'influéncia de la França en Africa de l'Oèst dempuèi lo mitan del sègle XIX, lo Danhome (Benin actual) es lo sèti del reialme Fon qu'a per capitala Abomey. Las relacions se degradan progressivament pendent de decennias seguentas entre la França e lo Reialme d'Abomey amb per tela de fons de las lutas de territòris. A partir de 1882, jol règne del rei Glele, los conflictes son sempre mai nombroses. En 1890, la guèrra esclata entre lo reialme de Danhome e la França que vòl dempuèi de temps espandre son empèri colonial dins aquesta zona. Lo pòrt de Cotonó es un enjòc important d'aquesta primièra guèrra que se debana del 21 de febrièr al 4 d'octobre de 1890. Lo reialme Fon i exercís encara sos drechs costumièrs, coma lo douanièrs, alara que la França lo considèra jos son contraròtle. Lo 4 de març de 1890 se debana la batalha de Cotonó ont participa lo regiment de las amazònas del rei Behanzin (règne de genièr de 1890 a 1894). Lo regiment combatent dich « de las Amazònas » del Reialme del Danhome èra exclusivament compausat de femnas fon e integrat a las armadas professionalas del reialme. Sa creacion ven de la fin del sègle XVII. En lenga fon, aqueste regiment se nomena "Mino" çò que significa "nòstras maires". Segon las fonts, l'armada dek rei Behanzin comptava entre 4 000 e 6 000 femnas.

• 
  "Davantal d'Amazòna" pres a la batalha de Cotonó Musèu d'istòria naturala de Tolosa
• 
  « Caps Dahomèus fasent, sus l'òrdre del goveranore general, emenda onorabla al monument de l'administrator Cait, assassinat a Sakete » (1912)

Populacion

Al Benin los Fons constituisson de luènh li grop mai nombrós, amb 39,2 % de la populacion segon l cens de 2002.

Existís una importanta diaspora, en Euròpa, mas tanben en America, a causa del comèrci triangular.

Lengas

La lenga veïculare es lo Fon, una lenga gbe que lo nombre total de locutors es estimat a 4,1 milion, mas los Fons parlan tanben lo francés, lenga oficiala del Benin.

Cultura

Eissit de la tradicion orala, los provèrbis, las legendas e los contes son las formas d'expression mai popularas de la cultura e de las valors tradicionalas dels Fons^[1]. Fòça grands noms de la literatura beninesa francofòna son d'origina fon^[2].

En matèria d'art, una granda partida de las òbras, coma los teissuts, las altars o las estatuas, son ligadas a la cort e a la figura de sobeiran, es a dire Guezo qu regnèt de 1818 a 1858, lo periòde pendent que lo reialme del Danhome coneguèt son apogèu^[3], subretot enriquit pel comèrci dels esclaus, capturats e venduts als Blancs sus la còsta – coneguda jol nom de « Còsta dels Esclaus ». Lo paire de Toussaint Louverture, òme politic e general haician èra fon, vendut a Haití.

Per exemple, lo bufle d'argent çai dejós, expausat al Metropolitan Museum of Art de Nòva York, es una pèça pro rara^[4]. Segur lo bufle, coma l'elefant, èran partida dels atributs del roi Guezo, mas aquesta òbra realizada pels artesans de la cort a l'apogèu del reialme es plan originala. D'una dimension de 30,5 x 60 cm, es constituida d'una estructura de fusta cobèrta de fuèlhas d'argent marteladas. De tals obèctes precioses essent censats protegir lo sobeiran e lo sosténer dins sas entrepresas guerrièras, frequentas pendent aqueste periòde. Contribuissián tanben a son prestigi quand se los passetjavan per la capitala pendent de festivitats annualas nomenadas huetantu.

• 
  Bufle d'argent, fusta e fèrre del sègle XIX
• 
  Estatua dedica a Gó, divinitat del fèrre e de la guèrra
• 
  Makpo Musèu d'istòria naturala de Tolosa
• 
  Detalh d'una tenda de motius aplicats

Religion

« Emmascaires e emmascairas a Abomey » (1912)

Pels Fons, las cresenças tradicionalas demoran vivaças, per exemple la forma del vodó – vodu significant « mistèri » en lenga fon-gbe^[5] –, un culte animista politeïsta mesclats d'elements del rite catolic que los esclaus fons o ewes introduguèron tanben en Haiti. Musicas e danças son estrechament associadas dins aquestas practicas.

Vida economica e sociala

Los Fons son tradicionnalament agricultors, cultivant milh, mil, maniòc e bananas de còire^[6].

Ara an un ròtle primièr dins la vida economica e politica del Benin ont ocupan los pòstes mai importants dins la foncion publica e las professions liberalas. D'entre aquestas personalitats i a per exemple Justin Ahomadegbé, ancian Primièr ministre e cap d'Estat.