Liberalisme

Lo liberalisme es un ensèms de corrents de pensada que laudan la defensa dei drechs individuals au nom d'una vision fondada sus l'individú e la cooperacion volontària entre lu èstres umans. Naissèt en Euròpa durant lo Sègle dei Lutz a partir de l'idea que la proteccion dei drechs de l'individú constituisse lo còr de tota reflexion morala e politica. Si declinèt leu dins lu domenis moral, politic, economic e cultural e lu sieus principis venguèron una revendicacion dei adversaris dei societats d'Ancian Regime. Lo liberalisme aguèt ensinda un ròtle central dins li revolucions anglesa, americana e francesa, dins lo desvolopament dau capitalisme e dins la formacion de la democracia modèrna. Aüra, es un element central dau modèle politic, economic e cultural dei societats occidentali.

Istòria

Lu precursors

Entre l'Antiquitat e lo Sègle dei Lutz, non si pòt parlar de liberalisme dins la pensada politica. Totun, d'ideas liberali son de còps presenti dins de tèxtes filosofics e fòrça concèptes utilizats per lu filosòfes liberals son eissits dau trabalh de pensaires pus ancians. Per exemple, dins l’Apologia de Socrates e Criton, Socrates descriu li relacions mutualament benefiqui entre la Ciutat e lu ciutadans e mòstra lo caractèr volontari e individual d'aquela associacion. Segon eu, lu ciutadans accèptan liurament li lèis de la Ciutat e son liures de la quitar^[1]. Cal pasmens èstre prudent emb aquelu trabalhs precursors : son rars e s'inscrívon dins de quadres intellectuals ben diferents.

L'umanisme de la Renaissença es un jalon pus interessant dins l'aparicion dau liberalisme. D'efècte, aqueu movement modifiquèt prefondament lu rapòrts entre l'èstre uman, la creacion, lo poder, l'educacion e la religion. La Reforma contunièt aqueli transformacions en afirmant lo liure arbitre dei individús, en contestant li tradicions e en promovent lo modèle de l'individú esclairat per la rason e l'educacion. En Euròpa, la religion venguèt ensinda pauc a pauc un afaire privat, cen que menèt au declin progressiu dei Glèisas^[2].

Dins lu país catolics, un precursor important foguèt l'Escòla de Salamanca, un movement escolastic que definissèt una obligacion morala per cada sobeiran de respectar lu drechs fondamentaus de cada uman au nom de la sieua natura de creatura de Dieu^[3]. Per aquò, lu sieus tenents reformulèron la nocion de drech natural eiretada d'Aristòtel, dei estoïcians, de Ciceron e de Tomàs d'Aquin. Deduguèron finda lu principis de sobeiranetat dau pòble e de separacion dei poders.

Lo liberalisme classic

La pensada liberala comencèt de s'estructurèt entre lu sègles XVII e XVIII, sota l'impulsion dei filosòfes dei Lutz, en oposicion a l'absolutisme politic legitimat per li concepcions religioï. Lu sieus teoricians son nombrós e divèrs, mas de personalitats coma John Locke (1632-1704), Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1778), David Hume (1711-1776), Condillac (1714-1780), Adam Smith (1723-1790), Turgot (1727-1781) e Benjamin Constant (1767-1830) aguèron un ròtle fondamental dins aquela emergéncia. Pauèron li basas de la filosofia liberala modèrna en organizant e desvolopant la teoria dei drechs naturals, la limitacion e la separacion dei poders, la justificacion de la desobeïssença civila, l'afirmacion de la libertat de consciéncia e la separacion de la Glèisa e de l'Estat.

La nocion de drechs naturals èra ja una nocion anciana. Designa l'ensèms dei nòrmas teoriqui que considèran la natura de l'èstre uman e la sieua finalitat dins lo monde. Per lu liberals, aquelu drechs èran li lèis acceptadi, emb l'ajuda de la rason, per lu òmes en vista de viure en societat. Totun, aquò s'opaua ai « drechs naturals » que descrívon unicament lo mòde de vida dei individús reduchs a l'estat de natura. En particular, lu drechs fondamentals definits per lu liberals implican una constrencha penala. Aquela construccion menèt a una multiplicacion dei drechs e dei revendicacions coma lo drech a la vida, lo drech de fondar una familha, lo drech a la libertat e lo drech de joïr dei sieus bens. Inspirèt fòrça lu revolucionaris anglés dau 1688, lu independentistas americans dau 1775 e lu revolucionaris francés dau 1789.

Lo trionfe dau liberalisme

Articles detalhats: Revolucion Industriala e Democracia.

Dins lo corrent dau sègle XIX, lo liberalisme trionfèt dins mai d'un país en s'impauant dins lu domenis politics, economics e culturals. D'efècte, en politica, la libertat de l'individú venguèt l'axe central dei movements democratas e revolucionaris. Aquò menèt a l'establiment progressiu de la libertat personala, de la libertat d'expression e de comunicacion, de la libertat d'opinion, de la libertat de religion, de la libertat de si maridar liurament, etc. dins la màger part d'Euròpa Occidentala, ai Estats Units e dins lu dominions britanics. Aqueli libertats son desenant la basa dei drechs fondamentals de l'èstre uman, mas foguèron longtemps contestats per de movements conservators ancorats dins li tradicions sociali, en particular aristocratiqui e religioï, de l'Ancian Regime. En França, aqueu conflicte pilhèt una forma pus radicala dont lo liberalisme s'incarnèt dins li valors de la Revolucion e l'oposicion au liberalisme dins la reaccion. Ai Estats Units, dont lo ligam emb la noblessa èra estat copat per la guèrra d'independéncia, lo liberalisme pilhèt una forma pus consensuala. Alexis de Tocqueville (1805-1859) ne'n foguèt probablament lo promotor pus important dins son obratge De la democracia en America.

Au niveu economic, lo liberalisme acompanhèt e foguèt un dei vectors de la Revolucion Industriala. Contunhant li reflexions d'Adam Smith, lu economistas liberals teorizèron un important còrpus per descriure lo foncionament de l'economia, prepausar un sistema destinat a favorizar lo desvolopament dau liberalisme economic e justificar li inegalitats eissidi de la societat capitalista. Thomas Malthus (1766-1834), David Ricardo (1772-1823) e Jean-Baptiste Say (1767-1832) foguèron de figuras importanti d'aqueu movement. Son a l'origina de la teoria classica de l'economia, illustrada per l'expression « laissez faire », que dominèt li politicas economiqui fins a la crisi de 1929.

Enfin, l'aumentacion progressiva dei libertats aguèt d'efèctes au niveu cultural. L'individú obtenguèt ensinda lo drech de causir d'acceptar ò de refusar li nòrmas e lu usatges socioculturals dominants. Aquela possiblitat es considerada coma la basa dau liberalisme cultural que s'impausèt pauc a pauc dins li societats occidentali a partir dau sègle XIX. Pi, si difusèt dins lo rèsta dau monde. Aüra, es pas encara reconoissuda dins toi lu país.

L'evolucion vèrs lo neoliberalisme

Article detalhat: Neoliberalisme.

Dins lo corrent dau sègle XX, lu liberalismes politic e cultural contunhèron de s'estendre a de categorias novèli de populacions (fremas, indigènes, minoritats etniqui...) ò a d'aspèctes socioculturals noveus (omosexualitat, familha, enfants...). Totun, s'aqueli transformacions foguèron importanti, demorèron dins la continuitat dei progrès començats emb lo movement revolucionari de la fin dau sègle XIX. Li evolucions dins lo domeni economic foguèron mai importantas emb una transformacion prefonda dei basas de l'economia liberala.

D'efècte, a partir dau sègle XIX, lo liberalisme economic foguèt fòrça contestat. Dos movements si distinguissèron mai particulierament : lo comunisme (basat sobre lo marxisme) e lo keynesianisme. Lo promier es favorable a una collectivizacion dei activitats economiqui en vista de crear una societat pus egalitària. Fondat per Karl Marx (1818-1883) e Friedrich Engels (1820-1895), si difusèt au sen dau movement obrier. En lo 1918, una insureccion comunista pilhèt lo poder en Russia dont fondèt l'Union Sovietica. Aquò foguèt a l'origina d'un lòng confront entre lu país capitalistas e lo blòc sovietic. S'acabèt en lo 1991 emb l'afondrament de l'URSS, mas lo capitalisme liberal deuguèt adaptar la sieua ideologia per respòndre ai criticas sovietiqui. Lo segond es una evolucion dau capitalisme après la crisi economica dau 1929. Per assegurar una regulacion eficaça dau sieu foncionament, l'Estat li adoptèt un ròtle actiu en multiplicant li intervencions dirècti dins la vida economica en vista de redurre e de gerir li insufiséncias dau mercat. Dominèt lu modèles capitalistas fins a la crisi dei ans 1970. Cal finda nòtar l'emergéncia progressiva de la social-democracia qu'es una mena de movement intermediari entre lo marxisme e lo keynesianisme. Es generalament partisana d'una regulacion dau capitalisme per fondar una societat pus egalitària, mas non contèsta totalament l'existéncia dei inegalitats sociali ò lo principi de la proprietat privada.

Aqueli oposicions foguèron a l'origina de l'aparicion dau neoliberalisme, una version novèla dau liberalisme economic classic desvolopada a partir dei ans 1930-1940. Dividit en mai d'un corrent, s'opauèt a l'evolucion vèrs lo collectivisme, mas constatèt la revirada dau liberalisme classic. D'efècte, per elu, la concurréncia liura e sensa entrava dau sègle XIX aviá menat a la mòrt de la concurréncia vertadiera en rason de la formacion de monopòlis dins mai d'un sector economic. Corrent dominant de l'economia modèrna despí lu ans 1970-1980, lo neoliberalisme es articulat a l'entorn de tres principis :

• la prioritat es donada a la recèrca de l'interès personal dei individús dins un quadre legal determinat e sancionat per lu arbitratges dei productors e dei consumaires ;
• una vision positiva dei inegalitats sociali que son visti coma lo motor de l'inicitiativa personala ;
• l'acceptacion d'una intervencion de l'Estat per crear e mantenir un mercat liure sensa entravar la mecanica dei prètz.

Lu concèptes centrals dau liberalisme

Lu drechs naturals

La Declaracion dei Drechs de l'Òme e dau Ciutadan dau 1789, un tèxte considerat coma una basa dau concèpte modèrne de drech natural

Article detalhat: Drech natural.

La fondament de la pensada liberala repaua sus la nocion de drech natural. Segon aquela teoria, cada èstre uman es lo sieu mèstre. Tèn de drechs fondamentals e inalienables que son inerents a la natura umana e la sieua existéncia, independentament dei estructuras sociali. La lista d'aquelu drechs vària segon lu autors, mas comprèn generalament lo drech a la libertat d'expression, a la libertat de circulacion, a la proprietat privada, a la libertat de reünion e a la libertat de causir lo sieu mestier. Dau caractèr natural d'aquelu drechs, resultan finda lo drech de legitima defensa còntra li agressions, lo drech a la seguretat e lo drech de resistir a l'opression.

Segon lu liberals, la satisfaccion e l'expression liure de cada individú permet una societat que valoriza li adaptacions pus benefiqui. Per aquò, la societat liberala deu reünir un ensèms de condicions variadi dins lu domenis economics (iniciativa privada, concurréncia liura, economia de mercat...), politics (egalitat politica entre lu individús, pluralisme, lèi liurament discutida, organizacion de còntra-poders...) e culturals (respècte dei drechs de cada minoritat, adapcion ai evolucions sociali...). Aquò supaua l'existéncia e lo respècte d'un Estat de drech dont l'Estat li es unicament lo garant dau respècte dei lèis e dei decisions de justícia. Li institucions estatali e lu agents publics dèvon finda rendre regularament còmpte dei sieui accions.

Lu liberals son egalament opauats ai obligacions sociali impauadi per lo poder ò, pus generalament, per lo sistèma social. La libertat maximala es la nòrma per cada individú. Lo respècte de la libertat dei autres e de la lèi legitimament decidida son lu limits principals a aquela libertat individuala. Per lu contravenents, en particular lu criminals, la repression es preferida, mai quaucu corrents liberals encoratjan la prevencion.

La morala liberala

La morala liberala es basada sus l'obligacion de respectar lu drechs naturals dei autres. Laissa cada individú liure de causir li sieui envejas e lu sieus mejans a condicion de non empachar l'exercici d'aquelu drechs per lu autres. Aquela obligacion implica, au nom de la dignitat umana, l'interdiccion de tota agression còntra l'integritat d'una autra persona, dau murtre, dau raubatòri, de l'esclavatge e de la dictatura. Comanda finda la tolerància a l'egard dei idèas, dei cresenças e dei actes dei autres.

A despart d'aquelu principis de basa, lo liberalisme impaua ges de règlas comportamentali. La religion li es considerada coma un afaire personal e l'usatge de la constrencha es unicament acceptat en cas de fòrça màger. Totun, la nocion de responsabilitat individuala li es centrala. Cada persona es supauada responsabla dei sieus actes, bòns ò marrits, e ne'n deu suportar li consequéncias.

Lo drech liberal

Dins lo liberalisme, la nocion de libertat es ligada a aquela de l'egalitat en drech. D'efècte, per lu liberals, toi lu èssers umans an lu memes drechs fondamentals. Aqueu concèpte es a l'origina d'un drech liberal que si compaua dei drechs naturals de l'individú e dau drech positiu. Totun, aqueli fònts son pas identiqui. Lu drechs naturals son inalienables, anteriors e superiors a tota legislacion umana. Non an de definicion legislativa e son generalament listats dins la constitucion ò dins una lèi fondamentala. Lo drech positiu es constituit per l'ensèms dei nòrmas legislativi establidi per la societat umana. Segon lu liberals, es legitime se respècta lu drechs naturals deis individús.

La concepcion liberala de l'Estat

La vision classica

Lu diferents corrents que si reclaman dau liberalisme a de visions diferenti de l'Estat. Per lo liberalisme classic, l'Estat deu assegurar tres foncions essenciali edictadi per Adam Smith tre lo 1776 :

• la defensa militara de la comunautat a l'origina d'aquel Estat ;
• lo respècte dei lèis e l'administracion de la justícia ;
• la construccion e la gestion dei infrastructuras ò dei institucions tròp costoï per li capacitats d'un actor privat, mas necessari au foncionament de la societat en general.

Totun, Smith aviá una vision morala dau capitalisme. Acceptava una intervencion de l'Estat dins lu afaires economics per mantenir una concurréncia liura entre lu agents economics. En particular, si maufidava dei industrials, sospichats d'intrigar entre elu per aumentar lu prètz, e èra favorable a un melhorament dei condicions de vida dei populacions pauri.

La màger part dei liberals classics aguèron una vision mens desvolopada de l'Estat. L'escòla classicista francesa (Turgot, Condillac, Say) foguèt probable la mai influenta dins aquela evolucion en desvolopant la vision d'un Estat limitat ai pretzfachs regalians (defensa, polícia, justícia). Dins lo domeni juridic, l'Estat deu èstre somés au meme drech que lu individús ordinaris. L'escòla francesa desvolopèt finda l'idèa d'un mercat ben informat capable de coordenar li activitats economiqui d'una manièra pus eficaça que l'Estat. Ensinda, la màger part dei liberals classics considèran donc l'intervencion estatala dins l'esfèra economica coma nefasta. Totun, la crisi de 1929 mostrèt lu limits dei concepcions classiqui de l'economia liberala e menèt a d'evolucions importanti.

Li visions modèrni

L'afondrament de l'economia mondiala pendent lu ans 1930 entraïnèt doi evolucions opauadas de la concepcion liberala de l'Estat. Intervencionista, lo keynesianisme pronèt una participacion activa dins l'esfèra economica per sostenir la demanda. Aquò necessita generalament la mesa en plaça d'impòsts importants per assegurar una redistribucion eficaça dei riquessas au sen de la societat. A l'invèrse, lo neoliberalisme prepauèt una vision corregida dau liberalisme classic. L'intervencion de l'Estat li acceptada, mas unicament per crear e mantenir la concurréncia liura entre lu agents economics e lo bòn foncionament dau mercat.

Lu corrents principals dau liberalisme

Lo liberalisme politic

Article detalhat: Liberalisme politic.

Lo liberalisme politic es un ensèms proteïfòrme que recampa li diferenti visions politiqui liberali. Lo sieu ponch comun es de fixar de limits a l'accion de l'Estat per protegir un important ensèms de libertats individuali. Totun, de desacòrdis pòdon existir per quant a la lista d'aqueli libertats. Lo ròtle laissat a l'Estat es finda l'objècte de debats. Istoricament, la màger part dei liberals accèptan un Estat encargat d'assegurar la defensa militara de la comunautat, lo respècte dei lèis e lo bòn foncionament de la justícia. La separacion dei poders e l'Estat de drech i tènon finda una plaça centrala que lo drech es un biais reconoissut de reglar li tensions ò lu actes enebits per la lèi.

Lo liberalisme politic es mai que mai influent dins lo monde occidental dont es a la basa dei constitucions modèrni. Es finda influent en Amèrica dau Sud. Dins lo rèsta dau monde, lo sieu ròtle non es inexistent, mas la sieua preséncia es mai que mai contestada per lu partisans de politicas mai autoritari.

Lo liberalisme economic

Lo liberalisme classic

Article detalhat: Liberalisme classic.

Lo liberalisme classic es un corrent istoric dau liberalisme associat ai revolucions dei sègles XVIII e XIX e a la Revolucion Industriala dau sègle XIX. Si caracterizèt per lo ròtle reduch de l'Estat e la doctrina dau laissez-faire dins lo domeni economic. Una innovacion importanta foguèt l'adopcion de modèles scientifics per explicar lo foncionament de l'economia e justificar la superioritat dau liberalisme economic. Totun, la sieua aplicacion foguèt rarament completa que lu regimes dau periòde èran sovent autoritaris. De mai, se l'iniciativa foguèt laissada au sector privat dins mai d'un sector, l'Estat encoratjèt sovent e orientèt lu investiments vèrs li activitats prioritari (camin de fèrre, siderurgia...).

Lo desvolopament dei inegalitats sociali, de la misèria urbana, l'agitacion revolucionària e la lònga crisi economica de la fin dau sègle XIX entraïnèron la fragmentacion progressiva dau corrent liberal classic. D'efècte, lu limits dau laissez-faire foguèron mai e mai contestadi a partir dei ans 1860. Mai d'un govèrn adoptèt alora de mesuras pus dirigisti per impauar de correccions ai problèmas mai grèus. Per exemple, en Alemanha, lo cancelier Bismarck ordonèt l'adopcion d'una politica sociala relativament avançada per redurre l'agitacion comunista^[4].

Lo còp de gràcia dau liberalisme classic foguèt la crisi economica dau 1929. D'efècte, lu metòdes classics d'explicacion de la crisi menèron a l'adopcion de solucions catastrofiqui qu'agravèron la situacion. En particular, entraïnèron una contraccion de l'activitat economica e d'una explosion dau caumatge. La represa, favorizada per lo keynesianisme e l'intervencion dirècta de l'Estat dins l'esfèra economica, descreditèt totalament lo laissez-faire e menèt au sieu abandon.

Lo keynesianisme e la social-democracia

Articles detalhats: Keynesianisme e Social-democracia.

Lo keynesianisme es una vision intervencionista dau liberalisme economic. A l'opauat dau liberalisme classic, lo mercat li es considerat coma un sistèma incapable de s'autoregular, cen que justifica l'intervencion estatala per corregir lu problèmas observats. Aquela intervencion s'acompanha d'una politica destinada a mantenir ò aumentar la demanda. Aquò necessita donc una taxacion importanta e la mesa en plaça d'un sistèma de redistribucion de la riquessa creada vèrs li classas sociali pus desfavorizadi. Lo keynesianisme es donc sovent associat emb la social-democracia dins l'imaginari politic. D'efècte, aqueli doi concepcions politiqui foguèron a l'origina de la creissença economica e dei conquistas sociali de l'après-guèrra. Totun, li politicas keynesiani non resistissèron a la crisi inflacionista dei ans 1970. Se lo keynesianisme a pas perdut tota la sieua influéncia despí aqueu periòde, foguèt remplaçat per lo neoliberalisme coma corrent dominant de la pensada economica.

Lo neoliberalisme

Article detalhat: Neoliberalisme.

Lo neoliberalisme es una vision modernizada dau liberalisme classic. Accèpta l'inexisténcia d'un mercat liure autoregulat espontaneu, mas considèra coma possible de lo crear per lo mejan d'una intervencion de l'Estat. Totun, aquela intervencion deu si limitar a la definicion dau quadre legal permetent de crear e de mantenir en plaça aqueu mercat e lo govèrn non deu intervenir directament dins lu afaires economics. Per lu neoliberals, l'Estat non deu intervenir directament dins lu afaires economics. Es lo corrent dominant de l'economia mondiala despí lu ans 1970, mas mai d'una interpretacion existisse (escòla austriana, escòla de Chicago, ordoliberalisme...)

Lo libertarianisme

Article detalhat: Libertarianisme.

Lo libertarianisme es una vision extrèma dau liberalisme desvolopada ai Estats Units. Per rapòrt au liberalisme tradicional, acòrda mai d'importància ai drechs naturals, a la libertat de causir, a l'individualisme e a l'associacion volontària. L'Estat li es vist coma una institucion coercitiva e illegitima. L'autoritat, la tradicion, lo militarisme, lo nacionalisme, lo corporatisme e l'egalitat son finda consideradi emb suspicion que pòdon redurre la libertat dei individús. Au niveu economic, lu libertarians son favorables a un liberalisme economic inscrich dins un quadre capitalista desregulat. L'Estat li es minimal (minarquisme) ò totalament absent (anarco-capitalisme). Totun, lu libertarians considèran qu'un mercat liure es capable de s'autoregular.

Lo libertarianisme es mai que mai influent ai Estats Units dont existisse un Partit Libertarian susceptible d'obtenir de resultats importants ai eleccions locali^[5]. Pòt finda èstre influent au sen dei movements liberals americans, especialament en Amèrica dau Sud.

Lo liberalisme cultural

Article detalhat: Liberalisme cultural.

Lo liberalisme cultural pròna la libertat per cada individú de seguir ò de refusar li nòrmas culturali e sociali en vigor dins una societat. La tolerància individuala li tèn una plaça centrala que lo liberalisme cultural favoriza la proteccion e l'expression dei minoritats. En Occident, si tradue par una independéncia de la politica a rapòrt de la religion, de la morala ò de la cultura despí la fin dau sègle XVIII. En Occitània, pilhèt mai que mai la forma d'una secularizacion creissenta de la vida.

Li criticas dau liberalisme

Corrent màger de la pensada politica e filosofica despí lo periòde dei Lutz, lo liberalisme es, ò foguèt, l'objècte de mai d'una critica.

L'escart entre libertats formali e reali

La question de l'aspècte concret dei libertats individuali dins un quadre liberal foguèt mai que mai pauada per lu marxistas e lu anarquistas. Aquela critica es basada sus l'escart, sovent important, entre li libertats formali (per exemple, drech de circular liurament) e li libertats reali (per exemple, la capacitat economica vertadiera de circular). Considèra que lu liberals non si preocupan dei condicions d'existéncia vertadieri dei individús de la societat. Ensinda, la pensada marxista sostèn que lu drechs liberals formals, supausats profechar a l'ensèms de la societat, benefician en realitat unicament a la minoritat dei rics e dei proprietaris. Aquò mena a una critica de l'abséncia totala de constrencha, caua d'una reduccion de la libertat reala de la màger part dei individús.

L'individualisme, lo materialisme e la neutralitat dau liberalisme

La question de l'individualisme, dau materialisme e de la neutralitat dau liberalisme emana mai que mai dei movements conservators, tradicionalistas ò faissistas^[6]. Aquelu corrents de pensada considèran que la cèrca e de la defensa dei drechs e de l'interès de l'individú s'opauan ai interès dei comunautats tradicionali (la familha, la patria, la Nacion...) ò ai messatges divins. D'efècte, lo liberalisme preconiza la tolerància e lo respècte de la libertat dei autres, dins lu sieus biais de pensar, d'agir e dins li sieui opinions politiqui ò religioï. Aquelu principis pòdon facilament transformar una societat e destabilizar d'institucions sociali ben establidi, cen que pòt engendrar de reaccions ostili. Per exemple, dins lo domeni religiós, li posicions de defensa dei drechs naturals de l'individú s'opauan frequentament au precèpte de primautat dei tèxtes sacrats. Ensinda, durant lo sègle XIX, de movements europèus catolics s'opauèron a mai d'una evolucion liberala de la societat. Aüra, una forma similara d'oposicion s'obsèrva dins lu país musulmans^[7].

L'abséncia de limits

L'abséncia de limits dau liberalisme es una critica mai recenta qu'es eissida de problèmas apareissuts dins li societats liberali actuali. Lo promier pertòca mai que mai lo liberalisme economic. D'efècte, lo refut d'instaurar de limits environamentals clars au mercat, supauat demorar liure, es sovent presentat coma una caua dirècta dau cambiament climatic. Aqueu refut es fòrça visible dins lu discors dei liberals americans, mai es finda present dins mai d'un autre país. Es ensinda a l'origina d'una critica dei formas neoliberali de l'economia. La segonda regarda l'atomizacion creissenta dei societats. D'efècte, vengut un dògma, l'individualisme sensa limit empacharia tota forma d'organizacion sociala e collectiva, entraïnant a tèrme una disparicion de l'idèa de comunautat e de societat.