Liberalisme

Lo liberalisme es un ensèms de corrents de pensada que laudan la defensa dei drechs individuals au nom d'una vision fondada sus l'individú e la cooperacion volontària entre lu èstres umans. Naissèt en Euròpa durant lo Sègle dei Lutz a partir de l'idea que la proteccion dei drechs de l'individú constituisse lo còr de tota reflexion morala e politica. Si declinèt leu dins lu domenis moral, politic, economic e cultural e lu sieus principis venguèron una revendicacion dei adversaris dei societats d'Ancian Regime. Lo liberalisme aguèt ensinda un ròtle central dins li revolucions anglesa, americana e francesa, dins lo desvolopament dau capitalisme e dins la formacion de la democracia modèrna. Aüra, es un element central dau modèle politic, economic e cultural dei societats occidentali.

Aquel article es inacabat. Es en fasa d'escritura o de reconstruccion importanta.

Istòria

Lu precursors

Entre l'Antiquitat e lo Sègle dei Lutz, non si pòt parlar de liberalisme dins la pensada politica. Totun, d'ideas liberali son de còps presenti dins de tèxtes filosofics e fòrça concèptes utilizats per lu filosòfes liberals son eissits dau trabalh de pensaires pus ancians. Per exemple, dins l’Apologia de Socrates e Criton, Socrates descriu li relacions mutualament benefiqui entre la Ciutat e lu ciutadans e mòstra lo caractèr volontari e individual d'aquela associacion. Segon eu, lu ciutadans accèptan liurament li lèis de la Ciutat e son liures de la quitar^[1]. Cal pasmens èstre prudent emb aquelu trabalhs precursors : son rars e s'inscrívon dins de quadres intellectuals ben diferents.

L'umanisme de la Renaissença es un jalon pus interessant dins l'aparicion dau liberalisme. D'efècte, aqueu movement modifiquèt prefondament lu rapòrts entre l'èstre uman, la creacion, lo poder, l'educacion e la religion. La Reforma contunièt aqueli transformacions en afirmant lo liure arbitre dei individús, en contestant li tradicions e en promovent lo modèle de l'individú esclairat per la rason e l'educacion. En Euròpa, la religion venguèt ensinda pauc a pauc un afaire privat, cen que menèt au declin progressiu dei Glèisas^[2].

Dins lu país catolics, un precursor important foguèt l'Escòla de Salamanca, un movement escolastic que definissèt una obligacion morala per cada sobeiran de respectar lu drechs fondamentaus de cada uman au nom de la sieua natura de creatura de Dieu^[3]. Per aquò, lu sieus tenents reformulèron la nocion de drech natural eiretada d'Aristòtel, dei estoïcians, de Ciceron e de Tomàs d'Aquin. Deduguèron finda lu principis de sobeiranetat dau pòble e de separacion dei poders.

Lo liberalisme classic

La pensada liberala comencèt de s'estructurèt entre lu sègles XVII e XVIII, sota l'impulsion dei filosòfes dei Lutz, en oposicion a l'absolutisme politic legitimat per li concepcions religioï. Lu sieus teoricians son nombrós e divèrs, mas de personalitats coma John Locke (1632-1704), Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1778), David Hume (1711-1776), Condillac (1714-1780), Adam Smith (1723-1790), Turgot (1727-1781) e Benjamin Constant (1767-1830) aguèron un ròtle fondamental dins aquela emergéncia. Pauèron li basas de la filosofia liberala modèrna en organizant e desvolopant la teoria dei drechs naturals, la limitacion e la separacion dei poders, la justificacion de la desobeïssença civila, l'afirmacion de la libertat de consciéncia e la separacion de la Glèisa e de l'Estat.

La nocion de drechs naturals èra ja una nocion anciana. Designa l'ensèms dei nòrmas teoriqui que considèran la natura de l'èstre uman e la sieua finalitat dins lo monde. Per lu liberals, aquelu drechs èran li lèis acceptadi, emb l'ajuda de la rason, per lu òmes en vista de viure en societat. Totun, aquò s'opaua ai « drechs naturals » que descrívon unicament lo mòde de vida dei individús reduchs a l'estat de natura. En particular, lu drechs fondamentals definits per lu liberals implican una constrencha penala. Aquela construccion menèt a una multiplicacion dei drechs e dei revendicacions coma lo drech a la vida, lo drech de fondar una familha, lo drech a la libertat e lo drech de joïr dei sieus bens. Inspirèt fòrça lu revolucionaris anglés dau 1688, lu independentistas americans dau 1775 e lu revolucionaris francés dau 1789.

Lo trionfe dau liberalisme

Articles detalhats: Revolucion Industriala e Democracia.

Dins lo corrent dau sègle XIX, lo liberalisme trionfèt dins mai d'un país en s'impauant dins lu domenis politics, economics e culturals. D'efècte, en politica, la libertat de l'individú venguèt l'axe central dei movements democratas e revolucionaris. Aquò menèt a l'establiment progressiu de la libertat personala, de la libertat d'expression e de comunicacion, de la libertat d'opinion, de la libertat de religion, de la libertat de si maridar liurament, etc. dins la màger part d'Euròpa Occidentala, ai Estats Units e dins lu dominions britanics. Aqueli libertats son desenant la basa dei drechs fondamentals de l'èstre uman, mas foguèron longtemps contestats per de movements conservators ancorats dins li tradicions sociali, en particular aristocratiqui e religioï, de l'Ancian Regime. En França, aqueu conflicte pilhèt una forma pus radicala dont lo liberalisme s'incarnèt dins li valors de la Revolucion e l'oposicion au liberalisme dins la reaccion. Ai Estats Units, dont lo ligam emb la noblessa èra estat copat per la guèrra d'independéncia, lo liberalisme pilhèt una forma pus consensuala. Alexis de Tocqueville (1805-1859) ne'n foguèt probablament lo promotor pus important dins son obratge De la democracia en America.

Au niveu economic, lo liberalisme acompanhèt e foguèt un dei vectors de la Revolucion Industriala. Contunhant li reflexions d'Adam Smith, lu economistas liberals teorizèron un important còrpus per descriure lo foncionament de l'economia, prepausar un sistema destinat a favorizar lo desvolopament dau liberalisme economic e justificar li inegalitats eissidi de la societat capitalista. Thomas Malthus (1766-1834), David Ricardo (1772-1823) e Jean-Baptiste Say (1767-1832) foguèron de figuras importanti d'aqueu movement. Son a l'origina de la teoria classica de l'economia, illustrada per l'expression « laissez faire », que dominèt li politicas economiqui fins a la crisi de 1929.