Liberalisme

Lo liberalisme es un ensèms de corrents de pensada que laudan la defensa dei drechs individuals au nom d'una vision fondada sus l'individú e la cooperacion volontària entre lu èstres umans. Naissèt en Euròpa durant lo Sègle dei Lutz a partir de l'idea que la proteccion dei drechs de l'individú constituisse lo còr de tota reflexion morala e politica. Si declinèt leu dins lu domenis moral, politic, economic e cultural e lu sieus principis venguèron una revendicacion dei adversaris dei societats d'Ancian Regime. Lo liberalisme aguèt ensinda un ròtle central dins li revolucions anglesa, americana e francesa, dins lo desvolopament dau capitalisme e dins la formacion de la democracia modèrna. Aüra, es un element central dau modèle politic, economic e cultural dei societats occidentali.

Aquel article es inacabat. Es en fasa d'escritura o de reconstruccion importanta.

Istòria

Lu precursors

Entre l'Antiquitat e lo Sègle dei Lutz, non si pòt parlar de liberalisme dins la pensada politica. Totun, d'ideas liberali son de còps presenti dins de tèxtes filosofics e fòrça concèptes utilizats per lu filosòfes liberals son eissits dau trabalh de pensaires pus ancians. Per exemple, dins l’Apologia de Socrates e Criton, Socrates descriu li relacions mutualament benefiqui entre la Ciutat e lu ciutadans e mòstra lo caractèr volontari e individual d'aquela associacion. Segon eu, lu ciutadans accèptan liurament li lèis de la Ciutat e son liures de la quitar^[1]. Cal pasmens èstre prudent emb aquelu trabalhs precursors : son rars e s'inscrívon dins de quadres intellectuals ben diferents.

L'umanisme de la Renaissença es un jalon pus interessant dins l'aparicion dau liberalisme. D'efècte, aqueu movement modifiquèt prefondament lu rapòrts entre l'èstre uman, la creacion, lo poder, l'educacion e la religion. La Reforma contunièt aqueli transformacions en afirmant lo liure arbitre dei individús, en contestant li tradicions e en promovent lo modèle de l'individú esclairat per la rason e l'educacion. En Euròpa, la religion venguèt ensinda pauc a pauc un afaire privat, cen que menèt au declin progressiu dei Glèisas^[2].

Dins lu país catolics, un precursor important foguèt l'Escòla de Salamanca, un movement escolastic que definissèt una obligacion morala per cada sobeiran de respectar lu drechs fondamentaus de cada uman au nom de la sieua natura de creatura de Dieu^[3]. Per aquò, lu sieus tenents reformulèron la nocion de drech natural eiretada d'Aristòtel, dei estoïcians, de Ciceron e de Tomàs d'Aquin. Deduguèron finda lu principis de sobeiranetat dau pòble e de separacion dei poders.

Lo liberalisme classic

La pensada liberala comencèt de s'estructurèt entre lu sègles XVII e XVIII, sota l'impulsion dei filosòfes dei Lutz, en oposicion a l'absolutisme politic legitimat per li concepcions religioï. Lu sieus teoricians son nombrós e divèrs, mas de personalitats coma John Locke (1632-1704), Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1778), David Hume (1711-1776), Condillac (1714-1780), Adam Smith (1723-1790), Turgot (1727-1781) e Benjamin Constant (1767-1830) aguèron un ròtle fondamental dins aquela emergéncia. Pauèron li basas de la filosofia liberala modèrna en organizant e desvolopant la teoria dei drechs naturals, la limitacion e la separacion dei poders, la justificacion de la desobeïssença civila, l'afirmacion de la libertat de consciéncia e la separacion de la Glèisa e de l'Estat.

La nocion de drechs naturals èra ja una nocion anciana. Designa l'ensèms dei nòrmas teoriqui que considèran la natura de l'èstre uman e la sieua finalitat dins lo monde. Per lu liberals, aquelu drechs èran li lèis acceptadi, emb l'ajuda de la rason, per lu òmes en vista de viure en societat. Totun, aquò s'opaua ai « drechs naturals » que descrívon unicament lo mòde de vida dei individús reduchs a l'estat de natura. En particular, lu drechs fondamentals definits per lu liberals implican una constrencha penala. Aquela construccion menèt a una multiplicacion dei drechs e dei revendicacions coma lo drech a la vida, lo drech de fondar una familha, lo drech a la libertat e lo drech de joïr dei sieus bens. Inspirèt fòrça lu revolucionaris anglés dau 1688, lu independentistas americans dau 1775 e lu revolucionaris francés dau 1789.