Harboo

Template:Infobox bineensa

qeensanqabduu galaanaa

Harboon (Afaan Ingiliffaan: Crab) garee bineeldota bishanii kan decapod crustacean jedhaman keessaa tokko yoo ta'u, sadarkaa gadi-aanaa Brachyura jalatti ramadama. Amaloonni isaa beekamoon lafee alaa jabaa (exoskeleton), qaama gabaabaa, qeensa cimdii tokko, fi garaa gabaabaa kan irra caalaatti qaama isaa isa guddaa jalatti dhokatee argamuudha. Harboonni addunyaa maratti kan argaman yoo ta'u, galaana, bishaan qulqulluu, fi lafa irrattillee ni jiraatu. Sanyiiwwan harboo adda addaa 850 olitu jira.

Harboonni boca, guddina, fi halluu adda addaa qabu. Gariin baayyee xixiqqoo (akka pea crab kan milimeetira muraasa bal'atu), gariin immoo baayyee gurguddoo ta'uu danda'u (akka Japanese spider crab kan miilli isaa meetira 4 dheeratu).

Caasaa Qaamaa (Anatomy)

Harboonni caasaa qaamaa addaa kan naannoo jireenya isaaniitiif madaqe qabu.

• Lafee Alaa (Exoskeleton): Qaamni harboo guutuun lafee alaa jabaa kan chitin irraa hojjetameen haguugama. Lafeen kun diina irraa ittisa, akkasumas maashaaleef bakka itti maxxanan ta'ee tajaajila. Harboonni guddatuuf yeroo yeroon lafee alaa kana qooma baasuu (molting) qabu.
• Mataa-laphee (Cephalothorax): Qaamni harboo inni guddaan mataa fi laphee walitti makame irraa kan ijaarameedha.
• Miilota fi Qeensa (Legs and Pincers): Akkuma decapod biroo, harboonni miila kudhan qabu. Miilli cimdii fuulduraa gara qeensaatti (claws/pincers) jijjiirameera. Qeensi kun nyaata qabachuuf, ciciiruu fi afaanitti geessuuf, diina ofirraa ittisuuf, fi wal-hormaata keessatti wal-harkisuuf tajaajila. Miilota hafan saddeetimmoo deemuu fi yeroo tokko tokko daakuuf fayyadamu.
• Asaassii (Gills):' Harboonni asaassii (ykn qaarundaa) fayyadamuun oksijiinii bishaan keessaa fudhatanii harganu. Harboonni lafa irra jiraatan illee, asaassii isaanii jiidhanii tursuun qilleensa keessaa harganuu danda'u.
• Garaa (Abdomen): Garaa gabaabaa fi battee kan yeroo hundumaa qaama mataa-laphee jala dhokatee argamudha. Garaagarummaan saalaa kormaafi dhalaa boca garaa isaaniitiin adda baafamuu danda'a (kan dhalaa caalaatti bal'aadha).

Amala fi Jireenya

• Nyaata: Irra caalaan harboo hunda-nyaattota (omnivores) dha. Isaanis saaphaphuu (algae), bineeldota xixiqqoo kan lafee hin qabne (mollusks, worms), kirastaashiyaanota biroo, fi raqa nyaatu.
• Sochii: Harboonni miila isaanii isa walitti siqee jiru irraa kan ka'e, irra caalaatti gara cinaatti (sideways) deemuu isaaniitiin beekamu. Haa ta'u malee, gariin fuuldura ykn duubatti deemuu, awwaaramuu, fi daakuu illee ni danda'u.
• Wal-hormaata: Wal-hormaanni harboo wal-xaxaadha. Kormaan isparmii isaa gara dhalaatti erga dabarseen booda, dhalaan hanqaaquu ishee garaa ishee jalatti baattee deemti. Hanqaaquun kun erga keessaa bahee booda, sadarkaa larvaa adda addaa keessa darbee gara harboo guddaatti jijjiirama.

Gosoota Harboo

Jechi "harboo" jedhu bineeldota hedduu kan wal-fakkaatan agarsiisuuf tajaajila.

• Harboo Dhugaa (True Crabs - Brachyura): Garee guddaa kan harboota beekamoo of keessatti qabatuudha. Garaa gabaabaa kan guutummaatti qaama isaanii jala dhokate qabu.
• Harboo Sobaa (False Crabs - Anomura): Qaamolee harboo fakkaatan garuu ramaddii Brachyura keessa hin jirre. Fakkeenyaaf, Hermit crabs (kanneen elellaa keessa jiraatan) fi King crabs (kan miila 6 qofa qaban kan mul'atu) as jalatti ramadamu.

Hariiroo Ilma Namaa Wajjin

Harboonni addunyaa maratti jireenya ilma namaa keessatti iddoo guddaa qabu.

• Akka Nyaataatti: Harboon nyaata galaanaa jaalatamaa fi qaalii ta'an keessaa tokko. Naannoo addunyaa hedduutti, nyaata aadaa fi kan ayyaanotaati.
• Diinagdee: Hojiin kiloobummaa (fishery) fi gurgurtaan harboo diinagdee biyyoota qarqara galaanaa hedduutiif madda galii guddaadha. Namoonni hedduun kiloobuu (fishing) harbootiin jireenya isaanii geggeessu.
• Aadaa keessatti: Harboon aadaawwan adda addaa keessatti mallattoo adda addaa qaba. Fakkeenyaaf, mallattoo astroloojii keessatti, Cancer harboo agarsiisa. Sheekkoo fi og-barruu adda addaa keessattis ni ibsama.