Macaafa Qulqulluu

Kitaabni Qulqulluun (Afaan Ibrootaa: תנ"ך/תורה, Tanaak/Tooraa; Afaan Giriikii: Αγία Γραφή, Agía Graphḗ), walitti qabama barreeffamoota qulqulluu amantii Kiristaanaa fi Yihudummaa ti. Inni addunyaa irratti kitaaba gurguramaa fi hiikamaa isa jalqabaati. Kitaabni Qulqulluun qooda gurguddoo lama qaba: Kakuu Moofaa fi Kakuu Haaraa.

Kiristaanonni Kitaabni Qulqulluun jecha Waaqayyoo kan Hafuura Qulqulluutiin geggeeffamee barreeffame, kan jireenya amantii fi amalaaf qajeelfama ol'aanaa ta'e amanu. Yihudoonni garuu kutaa isa jalqabaa, Kakuu Moofaa (isaan Tanaak jedhaniin), qofa akka kitaaba qulqulluutti fudhatu.

Maqaa fi Hiika Isaa

Maqaan afaanota lixaatiin "Bible" jedhamu, jecha Afaan Giriikii βιβλία (biblía) jedhurraa dhufe, hiikni isaas "kitaabota (xiqqoo)" jechuudha. Kunis kan agarsiisu Kitaabni Qulqulluun kitaaba tokko qofa osoo hin taane, walitti qabama kitaabota adda addaa kan yeroo dheeraa keessatti walitti qabamaniidha. Afaan Oromootiin Kitaaba Qulqulluu ykn Macaafa Qulqulluu jedhama.

Caasaa fi Qoodama Isaa

Kitaabni Qulqulluun bakka gurguddaa lamatti qoodama:

1. Kakuu Moofaa: Kun kutaa isa jalqabaa fi guddaadha. Inni seenaa uumama addunyaa irraa kaasee hanga dhaloota Yesuus Kiristoos dura jiru of keessatti qabata. Innis barreeffamoota amantii Yihudii (Tanaak) wajjin wal fakkaata. Irra caalaan isaa Afaan Ibrootaatiin, kutaan muraasni immoo Afaan Araamaayikiin barreeffame.

2. Kakuu Haaraa: Kun kutaa isa lammaffaa yoo ta'u, waa'ee jireenyaa, barsiisaa, du'aa, fi du'aa ka'uu Yesuus Kiristoos, akkasumas waa'ee hundeeffama waldaa Kiristaanaa jalqabaa fi barreeffamoota ergamootaa hima. Guutummaan Kakuu Haaraa Afaan Giriikiitiin barreeffame.

Garaagarummaa Lakkoofsa Kitaabotaa (Kaanoona)

Waldaaleen Kiristaanaa adda addaa lakkoofsa kitaabota Kakuu Moofaa irratti garaagarummaa qabu. Kunis Kaanoona (Canon) ykn "kitaabota fudhatamoo" jedhama.

• Kaanoona Pirootestaantii: Kakuu Moofaa keessaa kitaabota 39 fi Kakuu Haaraa keessaa kitaabota 27, walumaagalatti kitaabota 66 qaba.
• Kaanoona Kaatolikii: Kakuu Moofaa keessaa kitaabota 46 fi Kakuu Haaraa keessaa kitaabota 27, walumaagalatti kitaabota 73 qaba. Kitaabonni torba dabalataa kunniin (kanneen akka Tobiit, Yudiit, Kitaaba Ogummaa, Siiraak, fi Makkaabiyoota I fi II) Diwutirookaanonikaalii (Deuterocanonical) jedhamu. Pirootestaantonni kitaabota kana Apooqirifaa jedhanii waamu.
• Kaanoona Oortodoksii: Waldaan Oortodoksii Itoophiyaa dabalatee, kitaabota Diwutirookaanonikaalii fi kanneen biroo dabalataa, kan lakkoofsa isaanii 81 ga'u fudhatu.

Qabiyyee Kakuu Moofaa

Kakuu Moofaan akka aadaa Kiristaanaatti bakka gurguddoo afuritti qoodama: 1. Seera (Pentateuch/Tawraat): Kitaabota shanan jalqabaa kan Muuseen barreesse jedhamanidha (Seera Uumamaa, Seera Ba'uu, Seera Lewwootaa, Seera Lakkoofsaa, Seera Keessa Deebii). 2. Kitaabota Seenaa: Seenaa saba Israa'el erga biyya Kan'aan seenanii kaasee hanga boojuudha ba'uu Baabiloonitti himu (fakkeenyaaf Iyyaasuu, Abboota Firdii, Saamu'eel, Mootota, Seenaa Baraa). 3. Kitaabota Ogummaa fi Walaloo: Kunniin barreeffamoota ogummaa, walaloo, fi kadhannaa of keessatti qabatu (Iyyoob, Faarfannaa, Fakkeenya, Lallaba, Weedduu Weedduu Caalu). 4. Kitaabota Raajii: Raajiiwwan nabiyyoonni waa'ee saba Israa'el, waa'ee murtii Waaqayyoo, fi waa'ee Masiih isa dhufuuf jiru dubbatan of keessatti qabata (Isaayyaas, Ermiyaas, Hisqi'eel, Daani'el, fi nabiyyoota xixiqqoo 12).

Qabiyyee Kakuu Haaraa

Kakuu Haaraanis bakka afuritti qoodama: 1. Wangeelota: Jireenya, barsiisa, hojii dinqii, du'a, fi du'aa ka'uu Yesuus Kiristoos himu. Isaanis: Maatewos, Maarqos, Luqaas, fi Yohaannis. 2. Hojii Ergamootaa: Erga Yesuus gara samii olba'ee booda hojii ergamoonni, keessattuu Pheexiroosii fi Phaawulos, raawwatan fi babal'ina amantii Kiristaanaa ibsa. 3. Xalayaawwan (Epistles): Ergaawwan ykn xalayaawwan ergamoonni gara waldaalee Kiristaanaa adda addaa ykn namoota dhuunfaatti barreessanidha. Hedduun isaanii kan Phaawulosiin barreeffaman. 4. Mul'ata: Kitaaba isa dhumaa yoo ta'u, raajii waa'ee wantoota dhuma baraatti ta'an, waa'ee deebi'ee dhufuu Kiristoos, fi waa'ee mootummaa Waaqayyoo isa bara baraa mallattoodhaan ibsa.

Qindaa'inaa fi Hiikkaawwan

Kitaabni Qulqulluun yeroo dheeraa, gara waggoota 1,500, keessatti namoota 40 ol ta'aniin barreeffame. Barreeffamoonni harkaa warri duraa erga walitti qabamanii booda, gara afaanota adda addaatti hiikamuu eegale.

• Sab'iinii (Septuagint): Hiikkaa Kakuu Moofaa isa Afaan Ibrootaa irraa gara Afaan Giriikiitti jaarraa 3ffaa Dh.K.D. hiikame.
• Vulgate: Hiikkaa guutuu Kitaaba Qulqulluu gara Afaan Laatiiniitti kan Jeeroom bara jaarraa 4ffaa Dh.K.B. hojjete.
• Hiikkaa Afaan Oromoo: Gara Afaan Oromootti, hiikkaan inni jalqabaa fi beekamaan Onesimos Nasib (Abbaa Gammachiis) tiin bara 1899tti hojjetame. Kunis guddina Afaan Oromoo fi amantii Kiristaanaa Oromiyaa keessatti gahee guddaa qaba.

Ilaalcha Amantiiwwan Biroo

Yihudummaa

Yihudoonni Kakuu Moofaa (isaan Tanaak jedhaniin) qofa akka kitaaba qulqulluu isaanii fudhatu. Kakuu Haaraa fi Yesuus akka Masiihicha raajiin dubbatameetti hin amanan. Kanaaf, Kakuu Haaraa akka kitaaba qulqulluutti hin fudhatan.

Islaamummaa

Islaamummaan Kitaabni Qulqulluun (kan isaan Tawraat (Seera Musee), Zabuur (Faarfannaa Daawit), fi Injiil (Wangeela Yesuus) jedhaniin) jalqaba wahyii Waaqayyoo ta'uu isaa ni amana. Haa ta'u malee, yeroo keessa barreeffamoonni kun harka namaatiin jijjiiramuu isaanii (tahrif) barsiisa. Kanaaf, Qur'aanni akka kitaaba isa dhumaa, kan hin jijjiiramin, fi kan kitaabota duraa sirreessuuf buufametti ilaallama.