ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ

ਗਲੋਬ ਉੱਤੇ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਸਮਾਂਤਰ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਕਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ 180+1 (ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਸਹਿਤ) ਹੈ। ਪ੍ਰਤੀ 1 ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ੀ ਦੂਰੀ ਲਗਭਗ 111 ਕਿਮੀਃ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਨਾਲ ਧਰੁਵਾਂ ਤੱਕ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੱਖਰ ਫਾਈ ਯਾਨੀ ${\displaystyle \phi \,\!}$ ਤੋਂ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਕਨੀਕੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼, ਅੰਸ਼ (ਡਿਗਰੀ) ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕੋਣੀਧਾਰੀ ਤੱਕੜੀ ਹੈ ਜੋ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ 0° ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਧਰੁਵ ਉੱਤੇ 90° ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

A graticule on the Earth as a sphere or an ellipsoid. The lines from pole to pole are lines of constant longitude, or meridians. The circles parallel to the equator are lines of constant latitude, or parallels. The graticule shows the latitude and longitude of points on the surface. In this example meridians are spaced at 6° intervals and parallels at 4° intervals.

ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼

ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼, ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਕੋਣੀਧਾਰੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਹੈ। ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਨੂੰ 0° ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤਰੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਦੱਖਣ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧਰੁਵਾਂ ਵੱਲ ਵਧਣ ਉੱਤੇ ਭੂਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਵਧਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੀਆਂ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਲਕੀਰਾਂ (ਰੇਖਾਵਾਂ) ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂਤਰ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਚਰਿੱਤਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਧਰੁਵਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਚਰਿੱਤਰ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। 90° ਦਾ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਧਰੁਵ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਬਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਿਊਨ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ ਠੀਕ ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਉੱਤੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਨਗਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਣ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਨੂੰ ਮਿਣਨ ਲਈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਖਗੋਲੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਤਿਭੁਜੀਕਰਣ ਨਾਂਅ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਠੀਕ-ਠੀਕ ਮਾਪ ਲਈ 1971 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭੂਘੂਰਣਨਮਾਪੀ ਨਾਮਕ ਯੰਤਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਦੀ ਮਾਪ ਕੇਵਲ ਡਿਗਰੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।