ਅਮੀਰ ਮੀਨਾਈ

ਅਮੀਰ ਮੀਨਾਈ (Urdu: امیر مینا ئی ), (ਜਨਮ 1828 - ਮੌਤ 1900) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਅਮੀਰ ਅਹਿਮਦ ਮੀਨਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਉਘੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਕੋਸ਼ਕਾਰ (lexicographer) ਵੀ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰ ਗ਼ਾਲਿਬ ਅਤੇ ਦਾਗ਼ ਦੇਹਲਵੀ ਵੀ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸਨ।^[1][2] ਉਸ ਨੇ ਤਖ਼ੱਲਸ ਅਮੀਰ ਤਹਿਤ ਲਿਖਿਆ. ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਨਾਮ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ:
نام كا نام, تخلص كا تخلص ہے امير
ايک يہ وصف خداداد مرے نام ميں ہے

ਉੱਤਰ-ਮੁਗਲ ਦੌਰ ਦਾ ਉਰਦੂ ਕਵੀ ਅਮੀਰ ਮੀਨਾਈ
ਮੀਨਾਈ
ਜਨਮ	1828 ਲਖਨਊ, ਉੱਤਰ-ਮੁਗਲ ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	13 ਅਕਤੂਬਰ 1900 ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੱਕਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ
ਕਿੱਤਾ	ਕਵੀ
ਕਾਲ	ਉੱਤਰ-ਮੁਗਲ ਦੌਰ
ਸ਼ੈਲੀ	ਗ਼ਜ਼ਲ, ਨਜ਼ਮ, ਨਾਤ, ਹਮਦ
ਵਿਸ਼ਾ	ਇਸ਼ਕ, ਦਰਸ਼ਨ, ਰਹੱਸਵਾਦ

ਨਾਮ ਕਾ ਨਾਮ, ਤਖ਼ੱਲਸ ਕਾ ਤਖ਼ੱਲਸ ਹੈ ਅਮੀਰ
ਇਕ ਯੇ ਵਸਫ਼ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾਦ ਮਰੇ ਨਾਮ ਮੇਂ ਹੈ

ਉਹ ਮੌਲਵੀ ਕਰਮ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਬੇਟਾ ਅਤੇ ਮਖ਼ਦੂਮ ਸ਼ਾਹ ਮੀਨਾ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ। ਉਹ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ।

ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਮੀਨਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਮੀਨਾ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ "ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ" ਜਾਂ "ਮੁਹੱਲਾ-ਏ ਮੀਨੀਆਂ" (ਮਿਨੀਆਂ ਦਾ ਚੌਥਾਈ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਮੀਰ ਨੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਨ ਫਰੰਗੀ ਮਹਿਲ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[3]

ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ

• ਸਨਮਖਾਨਾ-ਏ-ਇਸ਼ਕ
• ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਨਾਤਿਯਾ ਕਲਾਮ
• ਅਮੀਰ-ਉਲ-ਲੁਗਤ
• ਮਹਾਮਿਦ-ਏ-ਖਾਤਿਮ-ਉਲ-ਨਬਿਯਾਂ

ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ

• ਉਸ ਕੀ ਹਸਰਤ ਹੈ ਜਿਸੇ ਦਿਲ ਸੇ ਮਿਟਾ ਭੀ ਨ ਸਕੂੰ
• ਤੁੰਦ ਮੈ ਔਰ ਐਸੇ ਕਮਸਿਨ ਕੇ ਲਿਯੇ
• ਸਰਕਤੀ ਜਾਯੇ ਹੈ ਰੁਖ਼ ਸੇ ਨਕ਼ਾਬ ਆਹਿਸਤਾ-ਆਹਿਸਤਾ
• ਕਹ ਰਹੀ ਹੈ ਹਸ਼੍ਰ ਮੇਂ ਵੋ ਆਂਖ ਸ਼ਰਮਾਈ ਹੁਈ
• ਜਬ ਸੇ ਬੁਲਬੁਲ ਤੂਨੇ ਦੋ ਤਿਨਕੇ ਲਿਯੇ
• ਇਸ਼ਕ਼ ਮੇਂ ਜਾਂ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰਤੇ ਹੈਂ ਗੁਜ਼ਰਨੇ ਵਾਲੇ
• ਹੰਸ ਕੇ ਫ਼ਰਮਾਤੇ ਹੈਂ ਵੋ ਦੇਖ ਕਰ ਹਾਲਤ ਮੇਰੀ
• ਬੰਦਾ ਨਵਾਜ਼ਿਯੋਂ ਪੇ ਖੁ਼ਦਾ-ਏ-ਕਰੀਮ ਥਾ
• ਅੱਛੇ ਈਸਾ ਹੋ ਮਰੀਜ਼ੋਂ ਕਾ ਖ਼ਯਾਲ ਅੱਛਾ ਹੈ
• ਝੋਂਕਾ ਇਧਰ ਨ ਆਯੇ ਨਸੀਮ-ਏ-ਬਹਾਰ ਕਾ
• ਹੈ ਦਿਲ ਕੋ ਸ਼ੌਕ਼ ਉਸ ਬੁਤ-ਏ-ਕ਼ਾਤਿਲ ਕੀ ਦੀਦ ਕਾ
• ਫ਼ਿਰਾਕ਼-ਏ-ਯਾਰ ਨੇ ਬੇਚੈਨ ਮੁਝਕੋ ਰਾਤ ਭਰ ਰੱਖਾ
• ਕੈਦੀ ਜੋ ਥਾ ਦਿਲ ਸੇ ਖਰੀਦਰ ਹੋ ਗਯਾ
• ਨਾ ਸ਼ੌਕ਼ ਏ ਵਸਲ ਕਾ ਦਾਵਾ

ਕੰਮ

1856 ਵਿਚ ਲਖਨਊ 'ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਮਲੇ ਅਤੇ 1857 ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੰਗ ਵਿਚ, ਸਾਰੇ ਘਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮੀਨਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਨੇੜਲੇ ਕਸਬੇ ਕਾਕੋਰੀ ਵਿਚ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਕਵੀ ਮੋਹਸਿਨ ਕਾਕੋਰਵੀ ਕੋਲ ਪਨਾਹ ਲਈ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਮਪੁਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਯੂਸਫ਼ ਅਲੀ ਖਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।^[3]