ਔਚਿਤਯ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ਔਚਿਤਯ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਔਚਿਤਯ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਚਾਰੀਆ ਕ੍ਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ 'ਔਚਿਤਯ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ' ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਸ, ਅਲੰਕਾਰ, ਧੁਨੀ, ਰੀਤੀ ਅਤੇ ਵਕੋ੍ਕਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਪਰ ਕ੍ਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਮੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ਰ ਅਚਾਰੀਆ ਅਭਿਨਵ ਗੁਪਤ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਔਚਿਤਯ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਆਨੰਦ ਵਰਧਨ ( ਧੁਨੀ ਸਿਧਾਂਤ )ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ 'ਧਵਨਯਲੋਕ' ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱੱਚ 'ਔਚਿਤਯ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੋਢੀ ਆਚਾਰੀਆ ਕਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ਰ ਹੈ। ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਚਿੱਤਤਾ ਤੋਂ ਹੈ।ਉਚਿੱਤਤਾ ਨੂੂੰ ਹੀ ਔਚਿਤਯ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬਤਾ ਵਜੋਂ ਲਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬਤਾ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਔਚਿਤਯ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਸ਼ੇੇੇੇਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ - "ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ।"ਇਸ ਨੂੂੰ ਉਦਾਹਰਣ ਦੁੁੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਔਚਿਤਯ ਕਾਵਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਹੋੋੋੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਿਓਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਰਸ ਭੰਗ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇੇਗੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਦਾ ਸੌਂਦਰਯ ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੋੋੋਹਣੀ ਮੁਟਿਆਰ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਮੇੇੇਖਲਾ,(ਤਰਾਗੜੀ) ਨਿਤੰਭਾ ਤੇੇੇ ਗਲੇ ਦੇ ਹਾਰ,ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਨੂਪੁਰ (ਪਾਯਜੇਯ) ਪਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਸ ਦਾ ਮਖ਼ੌਲ ਹੀ ਕਰਨਗੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆਏ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਉੱਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਵੇ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਉੱਤੇ ਦਇਆ ਕਰੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਆਖ ਕੇ ਉਸਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਹੀ ਉਡਾਉਣਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਅਤੇ ਸੌਂਦਰਯ (ਸੁਹਜ) ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਨਿਯਮ ਕਾਵਿ ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਸ , ਅਲੰਕਾਰ ਆਦਿ ਕਾਵਿਗਤ ਤੱਤ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਚਮਤਕਾਰ ,ਰਮਣੀਯਤਾ ਅਥਵਾ ਰੋਚਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ,ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਔਚਿਤਯਪੂਰਨ ਵਿਨਿਆਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਇਸੇ ਲਈ ਕ੍ਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ਰ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਤੱਤ ਨੂੰ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਅਥਵਾ ਜੀਵਿਤ ( ਪ੍ਰਾਣ) ਮੰਨਿਆ ਹੈ।
ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਆਰੰੰਭਿਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੇ ਵਿਕਾਸ-
ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਆਚਾਰੀਆ ਰੁੁਦ੍ਰਟ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਚਾਰੀਆ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਤੱਤ ਤੋ ਜਾਣੂ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਲ ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਕਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਜਾ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋ ਕਰਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰਵਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ -ਰਸ, ਅਲੰਕਾਰ, ਗੁਣ ,ਰੀਤੀ ਆਦਿ- ਸਾਰਿਆਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਵੀਨਿਯੋਜਨ ਲਈ 'ਔਚਿਤਯ 'ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।ਮੰਮਟ ਨੇ ਰਸ- ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ" ਕਾਵੀ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਦੋਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਸਾਂ ਦੇ ਸੰਨਿਧਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਔਚਿਤਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।" ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੂੰ ਉਧਿ੍ਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ , "ਰਸਭੰਗ ਹੋਣ 'ਚ ਅਨੁਚਿਤਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਰਸ (ਸਿੱਧੀ )ਦਾ ਪਰਮ ਰਹੱਸ ਹੈ।"
ਔਚਿਤਯ ਸਬੰਧੀ ਵਿਦਵਾਨਾ ਦੀਆ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾ
ਰੁੁਦ੍ਰਟ ਤੋ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ ਅਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਿੱਠ ਭੂੂੂੂਮੀ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਚਾਰੀਆ ਅਭਿਨਵ ਗੁੁੁਪਤ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪੂੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।[1]
ਭਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ~ ਭਰਤ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾ ਦੀਆ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ। ਭੇਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੇਸ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਉਹ ਸ਼ੋਭਾਜਨਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਤਰਾਗੜੀ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਮਖੌਲ ਹੀ ਉਡੇਗਾ। ਇਸ ਤੋ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਰਤ ਨੇ ਨਾਟ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਲੇਖ ਨਾ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਔਚਿਤ ਤੱਤ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਾਟਯਸ਼ਾਸਤ੍ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੱਤ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਨਾ ਦੀ ਇਸ ਤੰਦ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਹੀ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀਆ ਨੇ ਇਸ ਤੱਤ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ।[2]
ਭਾਮਹ ~ ਭਾਮਹ ਅਨੁਸਾਰ ਬੁਰੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਕਤੀ(ਕਥਨ)ਵੀ ਸੰਨਿਵੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕਰਕੇ ਉਸੇ ਤਰਾ ਸ਼ੋਭਾ ਪੈੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਲੇ ਦੇ ਹਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁੰਥਿਆ ਹੋਇਆ ਨੀਲ ਕਮਲ ਸ਼ੋਭਾਜਨਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[3]
ਆਚਾਰੀਆ ਦੰਡੀ ~ ਆਚਾਰੀਆ ਦੰੰਡੀ ਨੇ ਕਾਵਿਗਤ ਗੁਣ-ਦੋਸ਼ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਅਨੌਚਿਤਯ ਦੇ ਕਾਰਣਾ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼,ਕਾਲ, ਕਲਾ, ਲੋਕ, ਨਿਆਇ, ਆਗਮ (ਸ਼ਾਸ਼ਤ੍ )ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਥਨ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧ -ਨਾਮ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕੋਸ਼ਲ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਗੁਣ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4]
ਅਲੰਕਾਰਵਾਦੀ ਆਚਾਰੀਆ ਰੁੁਦ੍ਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ~ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਯਮਕ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਆਧਾਰ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੋਈ ਔਚਿਤਯ ਤੱਤ ਦਾ ਪਾਰਖੂ ਮਹਾਂਕਵੀ ਹੀ ਰਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯਮਕ ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।[5]
ਰੁੁਦ੍ਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ~ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਅਨੌਚਿਤਯ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[3]
ਆਚਾਰੀਆ ਅਨੰਦਵਰਧਨ ਅਨੁਸਾਰ ~ ਰਸ,ਅਲੰਕਾਰ ਗੁਣ,ਰੀਤੀ ਆਦਿ। ਸਾਰਿਆ ਕਾਵਿ ਤੱਤਾ ਦੇ ਨਿਯੋਜਨ ਲਈ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਅਨਿਵਾਰਯਤਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੱਸੇ ਕਾਵਿ ਤੱਤਾ ਰਸ,ਅਲੰਕਾਰ ਆਦਿ ਵਿੱੱਚੋ ਰਸ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤੌਰ ਤੇ ਅਲੰੰਕਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ।[3]
ਆਚਾਰੀਆ ਅਭਿਨਵ ਗੁੁੁਪਤ ~ ਆਚਾਰੀਆ ਅਭਿਨਵ ਗੁੁੁਪਤ ਦੇ ਅਨੁੁੁੁੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰ ਰਸ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸ਼ੁਸ਼ੋਭਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦਾ ਹੀ ਔਚਿਤਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[6]
ਅਚਾਰੀਆ ਭੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ~ ਗੁਣ,ਦੋਸ਼ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਨ ਲਈ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।[7]
ਆਚਾਰੀਆ ਕੁੰਤਕ ~ ਅਚਾਰੀਆ ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ ਦੇ ਭੇਦਾ ਅਤੇ ਉਪਭੇਦਾ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਵੇਚਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਰੀਆ ਵਕ੍ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੂਲ- ਆਧਾਰ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਔਚਿਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਪਸ਼ਟ ਵਰਣਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਸੁਭਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਪੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹੋ ਹੀ ਔਚਿਤ ਨਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ ਉਚਿਤ ਕਾਵਿ ਕਥਨ।ਇਸ ਤੋ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੰਤਕ ਔਚਿਤ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋ ਵਿਆਪਕ ਤੱਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।[8]
ਮਹਿਮਭੱਟ~ਮਹਿਮਭੱਟ ਨੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਰਸ ਦੇ ਅਨੌਚਿਤਯ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡਾ ਦੋਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।[9]
ਭੋਜਰਾਜ ~ ਭੋਜਰਾਜ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਅਨੇਕ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਗੁਣ ਦੋਸ਼ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਨ ਲਈ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਵਿਸ਼ੇ,ਵਕਤਾ,ਕਾਲ, ਦੇਸ਼ ਤੇ ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੇ।[6]
ਧਨੰਜਯ ~ ਧਨੰਜਯ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਨਾਇਕ ਅਥਵਾ ਰਸ ਦੇ ਜੋ ਵੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਵੀਂ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।[8]
ਪਰਵਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਆਚਾਰੀਆ ~ ਪਰਵਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਦੇ ਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਰਸ, ਅਲੰਕਾਰ, ਗੁਣ, ਰੀਤੀ ਆਦਿ ਸਾਰਿਆ ਤੱਤਾ ਦੇ ਵਿਨਿਯੋਜਨ ਲਈ ਔਚਿਤਯ ਨੂੂੰ ਮਹਤੱਵ ਦੇੇਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।[9]
ਮੰਮਟ ~ ਮੰਮਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ ਓਦੋ ਤਕ ਹੀ ਦੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਸਾ ਦੇ ਸੰਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅਨੌਚਿਤਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[10]
ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ (ਆਤਮਾ )ਤੱਤ ਵਜੋ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਰੂਪ-
ਰੁਦ੍ਟ ਦੁਆਰਾ ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਅਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤੱਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਅਚਾਰੀਆ ਦੰਡੀ ਨੇ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ। ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਉਚਿਤ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਕੁੁੰਤਕ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਪਰ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਗੌੌਣ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ। ਮਹਿਮਾਨ ਭੱਟ ਨੇ ਇਸ ਤੋ ਵੀ ਘੱਟ ਮਹਤੱਵ ਦਿੱਤਾ।[11] ਪਰ ਕਿਸੇੇ ਨੇ ਵੀ ਕਸ਼ੇਮੇੇਂਦ੍ ਤੋ ਬਿਨਾ ਇਸ ਤੱਤ ਨੂੂੰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ(ਆਤਮਾ )ਵੱਜੋ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਧੁਨਿਆਲੋਕ ਵਿੱਚ ਜਿਸ 'ਔਚਿਤਯ 'ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਤੇ ਰਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਅਨਿਵਾਰਯ ਤੱਤ ਦੱਸਿਆ, ਉਸੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਕ੍ਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ (ਜੀਵਿਤ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕ੍ਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਨੇ 'ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਸਰੂਪ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ' " ਜਿਹੜੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਅਚਾਰੀਆ ਉਸਨੂੰ 'ਉਚਿਤ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਚਿਤ ਦਾ ਭਾਵ ਹੀ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।" I ਇਸ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ( ਹੋਂਦ) ਸਿਰਫ਼ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ;ਬਲਕਿ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ,ਲੋਕ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ, ਲੋਕ ਦੀਆਂ ਸਭ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਚਿਤਯ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ:- 1. ਔਚਿਤਯ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਚਮਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। 2. ਔਚਿਤਯ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਆਸੁਆਦਤਾ ( ਰਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਜਾਂ ਚਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ) ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। 3. ਔਚਿਤਯ ਰਸ ਦਾ ਜੀਵਿਤ (ਪ੍ਰਾਣ )ਹੈ । 4 ਔਚਿਤਯ ਸਹਿ੍ਦਯ , ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦਾ ' ਪ੍ਰਾਣ ' ਕਹਿ ਕੇ ਇਸਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਕ੍ਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ' ਔਚਿਤਯ 'ਦੇ, ਵਾਕ ,ਪ੍ਰਬੰਧ, ਗੁਣ, ਅਲੰਕਾਰ ,ਰਸ ,ਕਿਰਿਆ ,ਕਾਰਕ ,ਲਿੰਗ ,ਵਚਨ ,ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਉਪਸਰਗ, ਨਿਪਾਤ, ਕਾਲ ,ਦੇਸ਼ ,ਕੁਲ ,ਵ੍ਰਤ, ਤੱਤ ,ਸੱਤ੍ਵ, ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ , ਸਾਰਸੰਗ੍ਰਹਿ ,ਪ੍ਰਤਿਭਾ, ਅਵਸਥਾ, ਵਿਚਾਰ ,ਨਾਮ , ਆਸ਼ਿਸ਼ -ਸਤਾਈ (27 )ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਪਰ ਕਹੇ ਸਤਾਈ ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕ੍ਰਸੇ਼ਮੇਂਦ੍ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ,"ਕਾਵਿ ਦੇ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਵਿੱਚ 'ਔਚਿਤਯ ' ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਅਨੰਤ ਭੇਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ;ਬਾਕੀ ਭੇਦਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। "
ਉਪਰੋਕਤ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾ ਤੋ ਇੱਕ ਸੰਦੇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਹੋਰ ਗੁਣਾ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਗੁਣ ਮੰੰਨਣਾ ਠੀਕ ਹੈ ਜਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮ ਮੰੰਨ ਕੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਲਾਜਮੀ ਮਹੱਤਵ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਉਚਿਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਸ਼ੇੇੇਮੇਂਦ੍ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇੇ ਹੋਏ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਔਚਿਤਯ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣ ਰੂੂੂਪ ਤੱਤ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜੀਵਿਤ ਰੂੂੂਪ ਤੱਤ ਵਿਦਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਅਲੰਕਾਰਾ ਅਤੇ ਗੁਣਾ ਦਾ ਵਿਨਿਯੋਜਨ (ਪ੍ਰਯੋਗ )ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਲੰਕਾਰ ਤਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੀ ਹਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਕਾਵਿ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਮਾਤ੍ ਹਨ। ਗੁਣ ਚਾਹੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਤਰੰਗ ਤੱਤ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਗੁਣ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਤਿਸ਼ਠਾਪਕ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਰਸ ਨਾਲ ਸੁਨਿਯੋਜਿਤ ਔਚਿਤਯ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਪੱਕਾ ਜੀਵਿਤ ਤੱਤ ਹੈ। ਉਕਤ ਵਿਚਾਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਸ਼ੇਮੇਂਦ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣ (ਆਤਮਾ ) ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।[12]
ਔਚਿਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ। ਥੋੜੀ ਜਿੰਨੀ ਅਣਔਚਿੱੱਤਤਾ ਨਾਲ ਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਭੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ' ਅਨੌਚਿਤਯਾ ਦ੍ਰਿਤੇਨਾਨਯਦ੍ਰਸਭੰਗਸਯ ਕਾਰਣਾਮੇ'। ਔਚਿਤ ਦਾ ਖੇਤਰ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਤੋ ਛੋਟੇ ਅੰਸ਼ ਤੋ ਲੈ ਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਰਣ,ਪਦ,ਪਦਅੰਸ਼,ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਪ੍ਰਤਿਐ,ਸਮਾਸ ਸੱਭੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ[13]। ਔਚਿਤਯ ਧਾਰਣਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ - ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਭਾਵੇਂ ਆਚਾਰਯ ਕਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ। ਪਰ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂਂ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।[14] ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂਂ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਯੁਕਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਯਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਮਾਨ 'ਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।(ਅਨੌਚਿਤਯ ਕਰਕੇ ਉਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ); ਉਸੇ ਤਰ੍ਰਾਂਂ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਰਸ,ਅਲੰਕਾਰ,ਗੁਣ,ਰੀਤੀ, ਆਦਿ ਤੱਤ ਉਦੋਂ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰ ਅਥਵਾ ਰਮਣੀਯਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਔਚਿਤਯਪੂਰਣ ਵਿਨਿਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ,ਕਵੀ ਦਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮਖੌਲ ਅਤੇ ਨਿੰਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹ੍ਰਿਦਯ ਜਾਂ ਪਾਠਕ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਇਸ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਆਚਾਰਿਆ ਕ੍ਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ," ਅਲੰਕਾਰ ਤਾ ਅਲੰਕਾਰ ਹੀ ਹੈ; ਗੁਣ - ਗੁਣ ਹੀ ਹੈ; ਪਰ ਰਸਸਿੱਧ ਕਵੀ ਦਾ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਜੀਵੀਤ ਤਾਂ ਔਚਿਤਯ ਹੀ ਹੈ।[15] ਇਤਿਹਾਸਕ ਕ੍ਰਮ ਦੀ ਦ੍ਹਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਆਦਿ ਆਚਾਰਯ ਭਰਤ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਵਿ -ਤੱਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਟਕ ਔਚਿਤਯ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਨਹੀਂ, ਲੋਕ -ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ। ਲੋਕ - ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਰੂਪ, ਵੇਸ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਰੂਪ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ - ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਇਹ ਅਨੁਰੂਪਤਾ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਔਚਿਤਯ ਤੱਤ ਹੈ।[14] ਭਰਤ ਮੁੁੁਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ -ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਅਨੁਰੂਪਤਾ, ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ, ਲੋਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਆ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਹੈ। ਭਾਮਹ- ਭਰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਮਹ ਨੇ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਤੋਰ ਤੇ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਨਿਆਇ, ਯੁਕਤਤਾ,ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱੱਚ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਲਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਹੈ।[16]
ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸਕ੍ਰਮ - ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਆਚਾਰਿਆ ਕ੍ਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ਰ ਨੇ ਔਚਿਤਯ - ਤੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਦਰਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਭਰਤ ਨੇ ' ਔਚਿਤਯ ' ਪਦ ਦਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਿੱੱਧਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਆਚਾਰਿਆ ਦੰਡੀ ਨੇ ਕਾਵਿਗਤ ਗੁਣ- ਦੋਸ਼ ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਅਨੌਚਿਤਯ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ - " ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ - ਕਾਲ - ਕਲਾ - ਲੋਕ - ਨਿਆਇ - ਆਗਮ (ਸ਼ਾਸਤਰ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਥਨ ਨੂੰ - ਵਿਰੁਧ ਵੀ ਗੁਣ ਬਣ ਜਾਂਦਾ9 ਹੈ। ਅਲੰਕਾਰਵਾਦੀ ਆਚਾਰਿਆ ਰੁੁਦ੍ਰਟ ਨੇ ਕਾਵਿ 'ਚ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ, ਯਮਕ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਆਧਾਰ ' ਔਚਿਤਯ ' ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ, "ਯਮਕ ਅਲੰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੋਈ ' ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਪਾਰਖੀ ਕਵੀ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ10 ਹੈ।[15]
ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਵੱਖ -ਵੱਖ ਰੂਪ
ਔਚਿਤਯ ਸੰੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਮੋਢੀ ਆਚਾਰਯ ਕਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਨੇ ਹੋਰਨਾ ਕਾਵਿ - ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਿੱੱਧਾਂਤਾ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤੇ ਔਚਿਤਯ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੇ ਭੇਦਾਂ - ਉਪ - ਭੇਦਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਲਿਆ ਹੈ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ 27 ਭੇਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।- ਪਦ, ਵਾਕ, ਪ੍ਰਬੰਧਾਰਥ, ਗੁਣ, ਅਲੰਕਾਰ,ਰਸ, ਕ੍ਰਿਆ, ਕਾਰਕ, ਲਿੰਗ, ਵਚਨ, ਵਿਸ਼ੇਸਣ, ਉਪਸਰਗ,,ਨਿਪਾਤ, ਕਾਲ, ਦੇਸ਼, ਕੁਲ, ਵਤ੍ਰ, ਤੱਤ੍ਵ, ਸੱਤਵ, ਅਭਿਪ੍ਰਾਯ, ਸ੍ਵਭਾਵ, ਸਾਰ -ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ,ਅਵਸਥਾ, ਵਿਚਾਰ, ਨਾਮ, ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ।[17]
ਪਦ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ, ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਗੱਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਸ਼ਬਦ (ਪਦ) ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਜੋ ਅਰਥ, ਭਾਵਨਾ, ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਬਿਲਕੁਲ ਉਚਿਤ ਅਤੇ ਸਹੀ ਹੋਣ।[18]
ਵਾਕ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਭਾਵ, ਅਰਥ, ਵਿਸ਼ਾ, ਕਾਲ, ਕਾਰਕ, ਲਿੰਗ-ਵਚਨ, ਸ਼ਬਦ-ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨ — ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ, ਸਹੀ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਹੋਣਾ।[19]
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਜਦੋਂ ਵਾਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਅਰਥਪੂਰਨ, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸਹੀ ਵਾਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਵਾਕ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।[20]
ਪ੍ਰਬੰਧਾਰਥ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਚਨਾ, ਕਹਾਣੀ, ਲੇਖ, ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਮਬੱਧਤਾ, ਸੰਗਠਨ, ਤਰਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਗਤੀ ਦਾ ਠੀਕ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਹੋਣਾ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਜਦੋਂ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਭਾਗ, ਅਨੁੱਪਾਤ, ਭੂਮਿਕਾ, ਮੱਧਭਾਗ ਅਤੇ ਸੰਪੁਰਣ ਸਭ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਤਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ—ਉਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਰਥ ਔਚਿਤਯ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਰਿਆ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ (Verb) ਦੀ ਉਹੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਹੋਵੇ ਜੋ ਕਰਤਾ ਦੇ ਲਿੰਗ, ਵਚਨ, ਪੁਰਖ, ਕਾਲ ਅਤੇ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਵੇ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਜਦੋਂ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਕਰਤਾ ਅਤੇ ਵਾਕ ਦੇ ਅਰਥ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੋਵੇ — ਉਸਨੂੰ ਕਿਰਿਆ ਔਚਿਤਯ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਲਿੰਗ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਸੰਗਿਆ, ਸਰਵਨਾਮ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਲਿੰਗ (ਪੁਲਿੰਗ/ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ) ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸਹੀ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣਾ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਜਿਸ ਸੰਗਿਆ ਜਾਂ ਪਾਤਰ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਲਿੰਗ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਣ — ਇਸਨੂੰ ਲਿੰਗ ਔਚਿਤਯ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਵਚਨ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਸੰਗਿਆ, ਸਰਵਨਾਮ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਚਨ (ਏਕਵਚਨ/ਬਹੁਵਚਨ) ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸਹੀ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣਾ।
ਸਧਾਰਣ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ:ਜਦ ਵਾਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਉਹਦੇ ਵਚਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹੋਣ — ਇਹਨੂੰ ਵਚਨ ਔਚਿਤਯ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (ਗੁਣ-ਵਾਚਕ ਸ਼ਬਦ) ਦਾ ਸੰਗਿਆ/ਸਰਵਨਾਮ ਨਾਲ ਲਿੰਗ, ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਾਰਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਹੀ ਤੇ ਉਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣਾ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਜਿਸ ਨਾਮ ਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ — ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।
ਦਬਾਸੂਚਕ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਦਬਾ/ਜੋਰ/ਭਾਵਨਾ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ (ਜਿਵੇਂ: ਬਹੁਤ, ਬਿਲਕੁਲ, ਬੜਾ, ਕਿੰਨਾ, ਬੇਹਦ, ਅਤਿ, ਖਾਸ, ਹੀ, ਵੀ ਆਦਿ) ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਵਰਤਣੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਕ ਦਾ ਅਰਥ ਸਹੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹੇ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਜਿੱਥੇ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ੋਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਨਾ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ — ਇਹ ਦਬਾਸੂਚਕ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।
ਕਾਲ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕਾਲ (ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ, ਭਵਿੱਖ) ਸਥਿਤੀ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਚਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਕਸਾਰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ।
ਸਧਾਰਣ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ:ਵਾਕ ਕਿਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕਾਲ ਹੋਵੇ — ਇਹ ਕਾਲ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।
ਗੁਣ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਗੁਣ-ਵਾਚਕ ਸ਼ਬਦ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਦਾ ਉਹੀ ਰੂਪ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਸੰਗਿਆ/ਸਰਵਨਾਮ ਦੇ ਲਿੰਗ, ਵਚਨ ਤੇ ਕਾਰਕ ਨਾਲ ਠੀਕ ਬੈਠੇ।
ਅਲੰਕਾਰ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਾਕ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਅਲੰਕਾਰ (ਸ਼ੈਲੀ-ਸੁੰਦਰਤਾ) ਵਰਤੀ ਜਾਵੇ ਜੋ ਸੰਦਰਭ, ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇ।
ਰਸ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਸਥਿਤੀ, ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਠੀਕ ਰਸ (ਭਾਵ) ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਹੀ ਉਪਯੋਗ — ਰਸ ਔਚਿਤਯ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਦੇਸ਼ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਿਆ ਸਥਾਨ, ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਚਿਤ ਰਿਵਾਜ, ਭਾਸ਼ਾ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ, ਮਾਹੌਲ ਆਦਿ ਦੀ ਠੀਕ ਚੋਣ ਤੇ ਵਰਤੋਂ — ਦੇਸ਼ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।
ਕੁਲ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ, ਕਹਾਣੀ, ਵਾਕ ਜਾਂ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੇ ਕੁਲ, ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਜਾਤ–ਪਾਤ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਵਿਹਾਰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਉਸ ਕੁਲ ਲਈ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇ।
ਅਵਸਥਾ ਔਚਿਤਯ -
ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਕ, ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਉਮਰ, ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ, ਸਰੀਰਕ ਹਾਲਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ, ਵਿਹਾਰ, ਹਾਵ-ਭਾਵ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦਰਸਾਉਣਾ ਜੋ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਲਈ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇ।
ਕਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਤੋ ਬਾਦ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਅਸਲੋ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਨੇ ਹੀ ਸਿੱਧਾਤਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਕੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਸ ਤੋ ਬਾਦ ਇਸ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚੁਕਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ।[21]
ਔਚਿਤਯ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ
ਆਚਾਰੀਆ ਕਸ਼ੇਮੇਂਦ੍ਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ 'ਔਚਿਤਯ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ' ਵਿਚ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਲੱਛਣ ਦੱਸਦੇ ਹੋਇਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਸਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੈ।ਆਚਾਰੀਆ ਉਸੇ ਨੂੰ ਅਨੁਰੂਪ ਆਖਦੇ ਹਨ ਉਚਿਤ ਦਾ ਭਾਵ ਹੀ ਔਚਿਤਯ ਹੈ।
ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ ਦੇ 28 ਅੰਗ ਗਿਣਾਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਦੇ 'ਔਚਿਤਯ' ਉਤੇ ਵੱਖਰਾ - ਵੱਖਰਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਦੇ ਬਾਕੀ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਲੋੜ ਉੱਤੇੇ ਜ਼ੋੋਰ ਦੇ ਆਪਣਾ ਮਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਔਚਿਤਯ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਸਹੁਜ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਬਣੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚੋ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ ਦੇ ਅਨੇਕ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਅੰਗ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਅੰਗ ਲੋੜੀਂਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਸਬੰਧ ਉਚਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਕਸੇਮੇਂਦ੍ਰ ਦੁਆਰਾ ਗਿਣਾਏ ਕਾਵਿ-ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ-ਸ਼ੈਲੀਗਤ ਔਚਿਤਯ :-
ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵਿਆਕਰਨ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕਿਰਿਆ ਔਚਿਤਯ, ਕਾਰਕ, ਲਿੰਗ, ਵਚਨ, ਵਿਸ਼ੇਸਣ, ਉਪਸਰਗ, ਨਿਪਾਤ, ਕਾਲ, ਆਦਿ ਆਲੰਕਾਰ ਔਚਿਤਯ, ਸ਼ਬਦ ਔਚਿਤਯ, ਆਰਥ ਔਚਿਤਯ ਆਦਿ ਕਾਵਿ ਦੇ 17 ਅੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਰਚਨਾ ਵਿਧਾਨ-ਔਚਿਤਯ :-
ਇਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਔਚਿਤਯ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ੈ ਔਚਿਤਯ :-
ਇਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕਸੇਮੇਂਦ੍ਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ - ਔਚਿਤਯ, ਤੱਤ ਔਚਿਤਯ, ਸਾਰ - ਸੰਗ੍ਰਹ - ਔਚਿਤਯ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਕਲਪਨਾ ਔਚਿਤਯ :-
ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕਸੇਮੇਂਦ੍ਰ ਦਾ ਪ੍ਤਿਭਾ - ਔਚਿਤਯ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕਸੇਮੇਂਦ੍ਰ ਦਾ ਔਚਿਤਯ ਸਿਧਾਂਤ
ਕਸ਼ੇੇਮੇਂਂਦ੍ਰ ਦਾ ਔਚਿਤਯ ਸਿਧਾਂਤ
ਕਸ਼ੇੇੇਮੇਂਂਦ੍ਰ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਜਾ ਪਰਮ ਤੱਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੀ ਔਚਿਤਯ ਹੈ(ਉਚਿਤ ਪ੍ਰਾਹਰਾਚਾਰਯਾ: ਸਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਿਲ ਯਸਯ ਯਤ੍। ਉਚਿਤਸਯ ਚ ਯੋ ਭਾਵਸ੍ਤਦੌਚਿਤਯੰ ਪ੍ਰਚਕਸ੍ਤੇ - ' ਔਚਿਤਯ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ)[22]
Remove ads
ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਕਾਵਿ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਮੱਖ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ-[23]
ਆਚਾਰਿਆ ਕਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂਂ ਰਸ, ਅਲੰਕਾਰ, ਰੀਤੀ, ਧੁਨੀ, ਵਕ੍ਰੋਕਤੀਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਆਚਾਰਿਆ ਨੇ ਉਕਤ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ' ਆਤਮਾ ' ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਸ਼ੇਮੇਦ੍ਰ ਨੇ ਵੀ ' ਔਚਿਤਯ ' ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ 'ਚ ਵਿਆਪਤ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ' ਆਤਮਾ ' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ । ਬ੍ਰੇਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਸ , ਅਲੰਕਾਰ , ਰੀਤੀ , ਧੁਨੀ , ਵਕਤੀਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮਹਤੱਵ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਕਤ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ‘ ਆਤਮਾ ” ਦੇ ਰੂਪ ’ ਚ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰੇਮੇਂ ਨੇ ਵੀ ਔਚਿਤਯ ’ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ’ ਚ ਵਿਆਪਤ ( ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ) ਮੰਨ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ‘ ਆਤਮਾ ” ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਇੱਥੇ ਰਸ ਆਦਿ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸੰਖਿਪਤ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
( ੳ ) ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਰਸ :
ਸ਼ੇਮੇਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ‘ ਰਸ ’ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਕਰਸ਼ ਦਾ ਆਧਾਯਕ ਤੱਤ ਮੰਨ ਕੇ “ ਔਚਿਤਯ ’ ਨੂੰ ਰਸਿੱਧ ਕਾਵਿ ਦਾ ਜੀਵਿਤ ਵੀ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ’ ਚ ਔਚਿਤਯ ‘ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਰਸ ‘ ਵਿਆਪਯ` ਹੈ । ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ‘ ਰਸ ’ ਸਕ੍ਰਿਦਯ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਕ ਜਾਂ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਆਹਲਾਦਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਧੁਮਾਸ ( ਬਸੰਤ ) ਅਸ਼ੋਕ - ਦਰਖਤ ਨੂੰ ਅੰਕੁਰਿਤ ਕਰਨ ' ਚ ਸਮਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ‘ ਰਸ ਪੂਰੇ ਅੰਤਹਕਰਣ ` ਚ ਵਿਆਪਤ ਹੋ ਕੇ ਸਹਿਦਯ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਅੰਕੁਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਾਵਿ ’ ਚ ਰਸਗਤ ( ਰਸ ’ ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ) ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਨਾ ਕਰਕੇ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ` ਚ ਅਨੇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਮ - ਦੋਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਨੂੰ ‘ ਰਸ ’ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਵਿ ਦੇ ਹਰੇਕ ਅੰਗ ` ਚ ਅਦਿਤਯ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪਦਾਵਲੀ ਦਾ ਔਚਿਤਯਪੂਰਣ ਯੋਗ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ' ਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਪਦਸੰਘਨਾਰੂਪ ( ਪਦ - ਰਚਨਾ ਰੂਪ ਵਾਲੀ ) ਰੀਤੀ ਲਈ ‘ ਉਪਨਾਗਰਿਕਾ ' ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਢਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੈਸ਼ਿਕੀ ਆਦਿ ਅਰਥਵਿੱਤੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ' ਤੇ ‘ ਰਸਭੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰਸ ਦੀ ਨਿਸ਼ਪੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਰਮਣੀਯਤਾ ਜਾਂ ਚਮਤਕਾਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ' ਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
( ਅ ) ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ :
ਕਾਵਿ - ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ’ ਚ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਨਿਯੋਜਨ ' ਚ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਅਤਿਜ਼ਰੂਰੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ' ਚ ਵਧੇਰੇ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਹਨ 36 | ਸ਼ੇਮੇਂ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ' ਚ ਅਲੰਕਾਰਤੱਵ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਚਿਤ ਨਿਯੋਜਨ ’ ਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ , “ ਅਰਥਗਤ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਅਲੰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੂਕਤੀ ( ਚੰਗਾ ਕਥਨ ਜਾਂ ਮੁਹਾਵਰਾ ) ਉਵੇਂ ਹੀ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਚੀ - ਉੱਚੀ ਛਾਤੀ ' ਤੇ ਸਥਿਤ ਹਾਰ ਨਾਲ ਮਿਰਗੀ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਅੱਖ ਵਾਲੀ ਸੁੰਦਰੀ । ਇਕ ਦੂਜਾ ਲੌਕਿਕ ਆਭੂਸ਼ਣਾਂ ( ਟੌਮਾਂ ) ਵਾਲਾ ਉਦਾਹਰਣ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ , ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲੇ ’ ਚ ਤਾਗੜੀ , ਨਿਤੰਭਾਂ ’ ਤੇ ਹਾਰ , ਹੱਥ ’ ਚ ਨੂਪੁਰ ( ਪਾਯਜੇਬ ) ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਚ ਗਲੇ ਦਾ ਹਾਰ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ' ਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਲੰਕਾਰ ਵੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ 38 ।
( ੲ ) ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਰੀਤੀ : -
ਆਚਾਰੀਆ ਵਾਮਨ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪਦ - ਸੰਘਟਨਾ ( ਪਦ - ਰਚਨਾ ) ਨੂੰ ‘ ਰੀਤੀ ’ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ‘ ਆਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ’ ਚ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੇਮੇਂਦੂ ਨੇ ਔਚਿਤਯ` ਦੇ ਵਿਵੇਚਨ ' ਚ ਕਾਵਿ - ਤੱਤ ‘ ਰੀਤੀ ’ ' ਤੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਦੋ ਹੇਠਲੇ ਕਾਰਣ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ : ਵਾਮਨ ਨੇ ਪਦ - ਸੰਘਟਨਾ ਵਾਲੀ ਰੀੜੀ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ‘ ਪਦ - ਔਚਿਤਯ` ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੰਤਰਭਾਵ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ? “ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੰਗਾਂ ’ ਚ .... ਆਦਿ ਕਥਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰੀਤੀ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਅਥਵਾ ਅਨੌਚਿਤਯ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ੇਮੇਂ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ 39 । ਰੀਤੀ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ , ਰੀਤੀ ਦਾ ਔਚਿਤਯ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ' ਤੇ ‘ ਰਸ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ’ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੌਰ ’ ਤੇ ਵਕਤਾ , ਵਾਚਯ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਔਚਿਤਯ ਹੀ ‘ ਰੀਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮਨ ( ਨਿਯੰਣ ) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਕਾਵਿ ’ ਚ ਪਦਾਂ ਦੀ ਸੰਘਟਨਾ ( ਰਚਨਾ ) ਰਸ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ , ਰੌ ਆਦਿ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਂ ਲਈ ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਪਦਾਵਲੀ ਦੀ ਸੰਘਟਨਾ ਦਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਔਚਿਤਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਕਤਾ ਤੋਂ ਮਤਲਬ - ਕਵੀ ਅਥਵਾ ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਬੱਧ ਪਾ ਅਰਥਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਪਦਾਵਲੀ ਵਾਚਯ- ਕਾਵਿ ਦਾ ਤਿਪਾਦਯ ਵਿਸ਼ੇ , ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕਾਵਿ ਦੀ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਮੁਕਤਕ , ਮਹਾਕਾਵਿ , ਰੂਪਕ ਆਦਿ - ਹਨ । ਇਹਨਾਂ 1 . 2 .
( ਸ ) ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਧੁਨੀ :
ਆਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ‘ ਆਤਮਾ ’ ਦੇ ਪਦ ’ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ , ਪਰੰਤੂ ਸ਼ੇਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ “ ਔਚਿਤਯ ’ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ‘ ਆਤਮਾ ’ ਹੈ । ਅਸਲ ' ਚ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਮਹਤੱਵ ‘ ਰਸਾਦਿਧੁਨੀ ' ਕਰਕੇ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਮਹਤੱਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇ ਰਸਾਦਿਧੁਨੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ ਤਾਂ ਔਚਿਤਯ ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ , ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਸਾਦਿਧੁਨੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਨਾ - ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ । ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਨੇ ਰਸ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਬੰਧਨ ' ਚ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਅਨਿਵਾਰਯਤਾ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਰਸ ਦਾ ਪਰਮ ਰਹੱਸ ਮੰਨਿਆ 2 ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਬਦ , ਅਰਥ , ਸੰਘਟਨਾ ( ਪਰਚਨਾ ) ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਰਸ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ , “ ਸੁ , ਤਿੰਕੂ , ਵਚਨ , ਸੰਬੰਧ , ਕਾਰਕ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ - ਅਸੰਨਯਵਿਅੰਗ ਰਸਾਦਿਰੂਪ ਅਰਥ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ 3 | ” ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ੇਮੇਂ ਨੇ ਵੀ ਆਨੰਦਵਰਧਨ ਦੇ ਉਕਤ ਕਥਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ , ਵਾਕ , ਪ੍ਰਬੰਧ , ਗੁਣਾਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ' ਚ ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਕੇ ਕਾਵਿ ’ ਚ ਔਚਿਤਯ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕਾਵਿ ’ ਚ ਰਸਾਦਿਧੁਨੀ ਅਤੇ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਆਪਸੀ ਪੱਕਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ ' ਤੇ ਵੀ ਰਸਾਦਿਧੁਨੀ ਅੰਗੀ ( ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ’ ਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਦਾ ਅਨਿਵਾਰਯ ਗੁਣ ਮੰਨਣ ' ਤੇ ਵੀ ਔਚਿਤਯ ਧੁਨੀ ਦਾ ਸਾਧਕ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਅਪ੍ਰਧਾਨ ਤੱਤ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
( ਹ ) ਔਚਿਤਯ ਅਤੇ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ:
ਆਚਾਰੀਆ ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਚਾਹੇ ‘ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ ’ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਿਆ ਹੈ , ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਵੀ ਉਪੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ‘ ਵਤਾ ’ ਦਾ ਜੀਵਿਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ‘ ਵੜਾ ' ਹੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਜੀਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ , “ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ‘ ਵਤਾ ’ ਦਾ ਪਰਮ ਰਹੱਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਚਿਤ ਕਥਨ ਹੀ ਜੀਵਿਤ ਹੈ । ਵਾਕ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਕ੍ਰਿਦਯ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨ ਵਿੱਚ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੰਗਾਂ ਰਸ , ਅਲੰਕਾਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਔਚਿਤਯ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਕਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ । ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ' ਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ , “ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵਤਾ ਦੇ ਔਚਿਤਯ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾ ਹੋਣ ' ਤੇ ਸਾਰਾ ਕਾਵਿ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਪੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਜਲ ਜਾਣ ' ਤੇ ਸਾਰਾ ਕਪੜਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ( ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 6 1 ਕੁੰਤਕ ਦੀ ‘ ਵਤਾ ’ ਦੇ ਹਰ ਪਦ ਅਤੇ ਔਚਿਤਯ ਤੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ । ਕਿ ਵਤਾ ਅਤੇ ਔਚਿਤਯ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਹਨ , ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਮਤਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ’ ਤੇ ਵੀ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੰਤਕ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਵਤਾਵਾਂ ਦਾ ਔਚਿਤਯ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ , ਔਚਿਤਯ ਵਕ੍ਰਤਾ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਕਾਵਿ ’ ਚ ਰਸ ਦੀ ਨਿਸ਼ਪੱਤੀ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤਿਪਾਦਯ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ ਅਤੇ ਔਚਿਤਯ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ‘ ਰਸ ’ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਕਰਵਾਉਣ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਪੱਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ।
Remove ads
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads