ਕਲਿਖੋ ਪੁਲ

ਕਲਿਖੋ ਪੁਲ (20 ਜੁਲਾਈ 1969 – 9 ਅਗਸਤ 2016) (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: Kalikho Pul), ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਰਾਜ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ 8ਵੇਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸੀ।^[2] ਇਹ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ। ਉਸ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 2016 ਤੋਂ ਜੁਲਾਈ 2016 ਤਕ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ। 13 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਆਰਡਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੁਲ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। 9 ਅਗਸਤ 2016 ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ  ਤੇ ਈਟਾਨਗਰ ਸਥਿਤ ਆਪਣੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[3]

ਕਲਿਖੋ ਪੁਲ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ 19 ਫਰਵਰੀ 2016 – 13 ਜੁਲਾਈ 2016
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਨਬਾਮ ਤੁਕੀ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਪੇਮਾ ਖਾਂਡੂ
ਹਲਕਾ	ਹਿਊਲੀਯਾਂਗ
ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	(1969-07-20)20 ਜੁਲਾਈ 1969
ਮੌਤ	9 ਅਗਸਤ 2016(2016-08-09) (ਉਮਰ 47)[1] ਈਟਾਨਗਰ, ਅਰੁਨਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ
ਕੌਮੀਅਤ	ਭਾਰਤ
ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ	ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ
ਰਿਹਾਇਸ਼	ਈਟਾਨਗਰ
ਪੇਸ਼ਾ	ਸਿਆਸਤ

ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਕਲਿਖੋ ਪੁੱਲ ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਕਮਾਨ ਮਿਸ਼ਮੀ ਜਾਤੀ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੂਹ ਭਾਰਤ - ਚੀਨ ਸੀਮਾ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਤਰਫ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਲਿਖੋ ਜਦੋਂ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮਾਂ ਚੱਲ ਵੱਸੀ। 5 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਖੋਹ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦਾ ਬਚਪਨ ਬੇਹੱਦ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਧੁੜੋਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਿਆ। ਕਲਿਖੋ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਆਂਟੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਲੇ-ਵਧੇ। ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਲੱਕੜੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਕਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਕਲਿਖੋ ਨੇ ਬੜਈ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਤਨਖਾਹ ਰੋਜਾਨਾ ਡੇਢ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਚੌਂਕੀਦਾਰ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਬਦਲੇ ਇਸ ਨੂੰ 212 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਠੇਕੇ ਉੱਤੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। 9ਵੀਂ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਇਹ 4 ਪੁਰਾਣੇ ਟਰੱਕ ਖਰੀਦਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ। ਪੁੱਲ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀਏ ਕੀਤੀ। ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਸਾਲ ਤੱਕ ਕਲਿਖੋ ਨੇ 2.73 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਘਰ ਬਣਾਇਆ। ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਫਿਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਸਭਾ ਦੀ ਟਿਕਟ ਦਿੱਤੀ।

ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨ

ਕਲਿਖੋ ਸਾਲ 2003 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2007 ਤੱਕ ਮੁੱਖਮੰਤਰੀ ਗੇਗਾਂਗ ਅਪਾਂਗ ਦੇ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਲੇਖਨੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਸੰਬਰ  2015 ਵਿੱਚ ਤਦ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 47 ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 21 ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨਬਾਮ ਟੁਕੀ ਦੀ ਅਗੁਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਅਲਪ ਮਤ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। 26 ਜਨਵਰੀ  2016 ਨੂੰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 16 ਫਰਵਰੀ, 2016 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀਮੰਡਲ ਨੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਹਟਾਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਪਾਲ ਜੇ ਪੀ ਰਾਜਖੋਵਾ ਨੇ ਈਟਾਨਗਰ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਆਜੋਜਿਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪਦ ਅਤੇ ਗੁਪਤਤਾ ਦੀ ਸਹੁੰ ਦਵਾਈ। ਮੁੱਖਮੰਤਰੀ ਕਲਿਖੋ ਪੁੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ 19 ਬਾਗੀ, ਬੀਜੇਪੀ ਦੇ 11 ਅਤੇ ਦੋ ਨਿਰਦਲੀ ਵਿਧਾਇਕ ਸਨ।^[4][4] ਕਲਿਖੋ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਾਂਗਰਸ ਉੱਚਤਮ ਅਦਾਲਤ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉੱਚਤਮ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਰਾਹਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਲੋਂ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਬਾਮ ਤੁਕੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੱਖਮੰਤਰੀ ਪਦ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉੱਚਤਮ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਗਏ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿਧਾਨਸਭਾ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਫ ਜਿੱਥੇ ਕਲਿਖੋ ਪੁੱਲ ਅਤੇ ਬਾਗੀ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਸੀ, ਉਥੇ ਹੀ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਾਅ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਨਬਾਮ ਤੁਕੀ ਨੂੰ ਹਟਾਕੇ ਪੇਮਾ ਖਾਂਡੂ ਨੂੰ ਮੁੱਖਮੰਤਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਆਦਾਤਰ ਬਾਗੀ ਵਿਧਾਇਕ ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਕੀ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ, ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਦਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ, ਸਗੋਂ ਕਲਿਖੋ ਪੁੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਸਦਮਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ।

ਮੌਤ

ਇਸ ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੱਖੇ ਨਾਲ ਲਮਕਕੇ ਆਤਮਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ ਸੀਐਮ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਾਂਸੀ ਲਗਾਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ।^[5] ਕਾਲਿਖੋ ਪੁੱਲ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਭਾਜਪਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਸੁਪ੍ਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਛੱਡਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮਾਨਸਿਕ ਕਲੇਸ਼  ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।^[1]

ਜਵਾਬ

ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੂਰਵ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨਬਾਮ ਤੁਕੀ ਨੇ ਕਲਿਖੋ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਉੱਤੇ ਅਫਸੋਸ ਜਤਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, ਇਹ ਬੇਹੱਦ ਦੁਖਦ ਅਤੇ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਭਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਲਿਖੋ ਪੁੱਲ ਵਰਗੇ  ਜਵਾਨ ਨੇਤਾ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹਨ।^[6] ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤਾਪਰ ਗੋਅਵ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੈ...... ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਆਜ ਦੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਆਰੋਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਊੰ ਹੋਇਆ ਅਜਿਹਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ।