ਕੇਸਰ

ਕੇਸਰ (saffron) ਇੱਕ ਸੁਗੰਧ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੁਸ਼ਪ ਦੀ ਵਰਤੀਕਾਗਰ (Stigma) ਨੂੰ ਕੇਸਰ, ਕੁੰਕੁਮ, ਜਾਫਰਾਨ ਅਤੇ ਸੈਫਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਰੀਡੇਸੀ ਕੁਲ ਦੀ ਕਰੋਕਸ ਸੈਟਾਇਵਸ (Crocus sativus) ਨਾਮਕ ਛੋਟਾ ਬਨਸਪਤੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੂਲ ਸਥਾਨ ਦੱਖਣ ਯੂਰਪ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਖੇਤੀ ਸਪੇਨ, ਇਟਲੀ, ਗਰੀਸ, ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ, ਈਰਾਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।^[1] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੇਵਲ ਜੰਮੂ (ਕਿਸ਼ਤਵਾਰ) ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਪਾਮਪੁਰ) ਦੇ ਸੀਮਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਆਜ ਤੁਲ ਇਸ ਦੀਆਂ ਗਠੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਅਗਸਤ-ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਰੋਪੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਪ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੁਨਿਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗਾ ਮਸਲਾ ਹੈ।^[2]

ਸੈਫਰਨ ਕਰੋਕਸ
ਸੀ ਸੈਟਾਇਵਸ ਕਿਰਮਚੀ ਪਰਾਗਣਾ ਨਾਲ ਖਿੜਿਆ
Scientific classification
Kingdom:	ਪਲਾਂਟਾਏ
Division:	ਸਪਰਮੈਟੋਫਾਈਟਾ
Subdivisio:	ਐਨਜੀਓਸਪਰਮਾ
(unranked):	ਲਿਲੀਓਪਸਿਡਾਏ
Order:	ਅਸਪਾਰਾਗੇਲਜ
Family:	ਇਰੀਡੇਸੀ
Subfamily:	ਕਰੋਕੋਇਡੀਆ
Genus:	ਕਰੋਕਸ
Species:	ਸੀ ਸੈਟਾਇਵਸ
Binomial name
ਕਰੋਕਸ ਸੈਟਾਇਵਸ L.

ਕੇਸਰ ਦਾ ਕਸ਼ੁਪ 15-25 ਸੇਂਟੀਮੀਟਰ ਉੱਚਾ, ਪਰ ਕੰਡੇਹੀਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੱਤੀਆਂ ਮੂਲੋਭਦਵ, ਸੰਕਰੀ, ਲੰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲੀਦਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੁਸ਼ਪਦੰਡ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਪਰ ਨੀਲਲੋਹਿਤ ਵਰਣ ਦੇ ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਪੁਸ਼ਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਖੜੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਦੇ ਦੋ ਚਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪੁੰਕੇਸ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਟਿਗਮਾ ਨਾਰੰਗ ਰਕਤ ਵਰਣ ਦੇ, ਅਖੰਡ ਅਤੇ ਖੰਡਿਤ ਅਤੇ ਗਦਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਕੁਕਸ਼ੀਆਂ, ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਇੰਚ ਲੰਮੀਆਂ, ਡੂੰਘੀਆਂ, ਲਾਲ ਅਤੇ ਲਾਲਿਮਾਯੁਕਤ ਹਲਕੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਡੇ ਦੰਤੁਰ ਜਾਂ ਲੋਮਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੇਸਰ ਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਤੀਖਣ, ਪਰ ਲਾਖਣਿਕ, ਅਤੇ ਸਵਾਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੌੜਾ, ਪਰ ਦਿਲਕਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮੱਖਣ ਆਦਿ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਵਰਣ ਅਤੇ ਸਵਾਦ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਸ਼ਣਵੀਰਿਆ, ਉਤੇਜਕ, ਆਰਤਵਜਨਕ, ਦੀਵਾ, ਪਾਚਕ, ਵਾਤ-ਬਲਗ਼ਮ-ਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਵੇਦਨਾਸਥਾਪਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੀੜਿਤਾਰਤਵ, ਸਰਦੀ ਜੁਕਾਮ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਦਰਦ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਕਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਉਂਦਾ ਹੈ