ਗਣੇਸ਼

ਗਣੇਸ਼ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: गणेश (ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ)) ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਅਤੇ ਪਾਰਬਤੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਹਨ ਮੂਸ਼ਕ ਹੈ। ਗਣਾਂ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਮ ਗਣਪਤੀ ਵੀ ਹੈ। ਜੋਤੀਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਤੂ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਸ੍ਰੀ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਹਨ। ਹਾਥੀ ਵਰਗਾ ਸਿਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਜਾਨਨ ਵੀ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਦਿਪੂਜ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਉਪਸਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਗਾਣਪਤਏ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਨਾਮ

ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਹਨ ਪਰ ਇਹ 12 ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ:

1. ਸੁਮੁੱਖ
2. ਇੱਕਦੰਤ
3. ਕਪਿਲ
4. ਗਜਕਰਣਕ
5. ਲੰਬੋਦਰ
6. ਬਿਕਟ
7. ਵਿਘਨ-ਨਾਸ਼
8. ਵਿਨਾਇਕ
9. ਧੂਮ੍ਰਕੇਤੂ
10. ਗਣਾਧਇਕਸ਼
11. ਭਾਲਚੰਦਰ
12. ਗਜਾਨਨ

ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਗਣੇਸ਼

ਗਣਪਤੀ ਆਦਿਦੇਵ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਵਤਾਰ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਰਥ ਨਿਹਿਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਮਾਨਸ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗਣੇਸ਼ ਨੂੰ 'ਪ੍ਰਣਬ' (ਓਮ) ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਇੱਕਾਕਸ਼ਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਗਣੇਸ਼ ਦਾ ਮਸਤਕ, ਹੇਠਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਉਦਰ, ਚੰਦਰ-ਬਿੰਦੂ ਲੱਡੂ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ ਸੂੰਡ ਹੈ।

ਚਾਰਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵਵਿਆਪਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਭੁਜਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਹ 'ਲੰਬੋਦਰ' ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਚਰਾਚਰ ਸ੍ਰਸ਼ਟੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚਰਦੀ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਕੰਨ ਅਧਿਕ ਗਰਾਹਿਅਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਛੋਟੀ-ਪੈਨੀ ਅੱਖਾਂ ਸੂਖਮ-ਤੀਖਣ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਨੱਕ (ਸੂੰਡ) ਮਹਾਂਬੁੱਧੀਤਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਕਥਾ

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਉੱਤੇ ਸੌਭਰੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਅਤਿਅੰਤ ਮਨੋਰਮ ਆਸ਼ਰਮ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ ਰੂਪਬਤੀ ਅਤੇ ਪਤੀਵਰਤਾ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਨੋਮਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਿਸ਼ੀ ਲੱਕੜੀ ਲੈਣ ਲਈ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਮਨੋਮਈ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਟ ਕੌਂਚ ਨਾਮਕ ਗੰਧਰਬ ਉੱਥੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਅਨੁਪਮ ਲਾਵੰਣਿਇਵਤੀ ਮਨੋਮਈ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕੌਂਚ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ। ਰੋਦੀ ਅਤੇ ਕੰਬਦੀ ਹੋਈ ਰਿਸ਼ੀ ਪਤਨੀ ਉਸ ਤੋਂ ਤਰਸ ਦੀ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਣ ਲੱਗੀ। ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਸੌਭਰੀ ਰਿਸ਼ੀ ਆ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੰਧਰਬ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਿਆ 'ਤੂੰ ਚੋਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਤੂੰ ਮੂਸ਼ਕ ਹੋ ਕੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਚੋਰੀ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਢਿੱਡ ਭਰੇਗਾ'।

ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ਗੰਧਰਬ ਨੇ ਮੁਨੀ ਵੱਲ ਅਰਦਾਸ ਦਿੱਤੀ- ਦਿਆਲੂ ਮੁਨੀ, ਅਗਿਆਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਹੱਥ ਦਾ ਛੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰੋ। ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਮੇਰਾ ਸਰਾਪ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਦ ਵੀ ਦਵਾਪਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਪਰਾਸ਼ਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਗਣਪਤੀ ਦੇਵ ਗਜਮੁੱਖ ਪੁੱਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਹਰ ਹੋਣਗੇ (ਹਰੇਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਵਤਾਰ ਲਿਏ) ਤਦ ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਹਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਦੇਵਗਣ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗਣਗੇ।

ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ

• ਗਣੇਸ਼ ਚਤੁਰਥੀ