ਗਮਕ (ਸੰਗੀਤ)

ਗਮਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਮਕਮ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਮਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਦੋ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਲੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪੰਦਰਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਮਕ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਨੋਟ ਜਾਂ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕੋਈ ਵੀ ਸੁੰਦਰ ਮੋਡ਼, ਕਰਵ ਜਾਂ ਕੋਨਰਰਿੰਗ ਟਚ ਹੈ, ਜੋ ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।^[1] ਗਮਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੋਟ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਦੋ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਰਕਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਚਰਿੱਤਰ ਇਸਦੇ ਗਮਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਜਾਵਟ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।^[2] ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ ਜੋ ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ, ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।^[3]

ਸ਼ਬਦ ਗਮਕ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਹੈ "ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਨੋਟ" ਮਤਲਬ ਸੱਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੁਰ।^[3] ਗਮਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੰਪਣ ਜਾਂ ਸਰਕਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਨੋਟ ਦੀ ਪਿੱਚ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਗਮਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਕਿਨ੍ਉਹਾਂ ਸੁਰਾਂ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ।

ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਸਾਰੰਗਦੇਵ ਨੇ ਪੰਦਰਾਂ ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸੰਗੀਤਾ ਮਕਰੰਦ ਵਿੱਚ ਨਾਰਦ ਨੇ 19 ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਸੁਧਾਕਰ ਵਿੱਚ ਹਰਿਪਾਲ ਨੇ ਸੱਤ ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਗਮਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ

1. ਤੀਰੀਪਾ
2. ਸਫੁਰਿਤਾ
3. ਕੰਪੀਤਾ
4. ਲੀਨਾ
5. ਅੰਡੋਲਿਤਾ
6. ਵਾਲੀ
7. ਤ੍ਰਿਭਿੰਨਾ
8. ਕੁਰੂਲਾ
9. ਆਹਤਾ
10. ਉਲਹਾਸਿਤਾ
11. ਹਮਫੀਤਾ
12. ਮੁਦਰੀਤਾ
13. ਨਮਿਤਾ
14. ਪਲਾਵੀਤਾ
15. ਮਿਸ਼ਰੀਤਾ

ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਗਮਕ

ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਜਾਵਟ ਕਲਾਸਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨਮੂਨੇ) ਅਵਰੋਹਣ (ਉਤਰਨ ਵਾਲੇ ਨਮੂਨੇ) ਆਹਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਹਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਕਰਨਾਟਕੀ ਰਾਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਗਮਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਨਾਇਕੀ, ਸਾਹਨਾ, ਦੇਵਗੰਧਾਰੀ, ਯਦੁਕੁਲਕੰਭੋਧੀ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਰਾਗ ਕੰਪਿਤਾ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਮਕਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਿਰਵਾਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ੰਮੁਖਪ੍ਰਿਆ ਵਰਗੇ ਰਾਗ ਪੂਰੇ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਦੋਲਨ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਲੱਗ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਡੋਲ ਅਤੇ ਰੇਵਤੀ ਵਰਗੇ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੋਲਨ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਰਨਾਟਕ ਸਜਾਵਟ ਸ਼੍ਰੇਣੀ	ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤ	ਉਪ-ਕਿਸਮਾਂ
ਕੰਪੀਟਾ	ਡਿਫਲੈਕਸ਼ਨ/ਔਸੀਲੇਸ਼ਨ	ਕੰਪਿਤਾ-ਸ਼ਾਇਦ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਗਮਕ, ਕੰਪਿਤਾ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਦੋਲਨ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਲਨ ਕਰਨਾਟਕ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੇਖੇ ਗਏ ਹੋਰ ਹਿੱਲਣ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਕੰਪਿਤਾ ਗਤੀ, ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ/ਜਾਂ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਰਾਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ, ਨੋਟ ਨੂੰ ਡੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ, ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣ/ਬੇਗਾਡ਼ਾ ਵਿੱਚ 'ਮਾ' ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਈ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ/ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨੋਟਸ ਜਾਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਡੋਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨੋਕੂ-ਉੱਪਰੋਂ ਲਗਾਤਾਰ (ਨਾ-ਦੁਹਰਾਏ ਗਏ) ਟੋਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ, ਓਡੁੱਕਲ-ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ (ਨਾ ਦੁਹਰਾਏ ਗਏ,) ਟੋਨ ਉੰਤੇ ਜ਼ੋਰ, ਓਰੀਕਾਈ-ਮੁੱਖ ਟੋਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਉੱਚ ਟੋਨ ਤੇ ਪਲ ਭਰ ਦੀ ਫਲਿੱਕ
ਜਨਤਾ	ਉਂਗਲਾਂ ਵਾਲੇ/ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਤਣਾਅ	ਸਪਰੀਤਾ-ਦੂਜੀ ਵਾਰ (ਸਸ-ਰੇਰੇ-ਗਗ-ਮਮ ਆਦਿ) ਤੁਰੰਤ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਨੋਟ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਨੋਟ ਅਹਾਤਾ-2 ਨੋਟ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੇ ਨੋਟ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਨੋਟ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਸ. ਰੇ.-ਰੇ. ਗ.-ਗ. ਮ.-ਮ. ਪ.-ਪ. ਧ. ਆਦਿ) ਪ੍ਰਤੱਯਤਾ-2 ਨੋਟ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਉਤਰਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲੇ ਨੋਟ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਨੋਟ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਸਨੀ-ਨੀਧ-ਧਪ-ਪਮ-ਮਗ ਆਦਿ) ਖੰਡੀਪੂ-ਤਿੱਖੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲਹਿਰ, ਤ੍ਰਿਪੂਚਚਾ-ਇੱਕ ਨੋਟ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸਮੇਂ (ਸਸਸ-ਰੇਰੇਰੇ-ਗਗਗ-ਮਮਮ ਆਦਿ) 'ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਨੋਟ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਤਾਕਤ ਨਾਲ 3 ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅੰਡੋਲਾ	ਸਵਿੰਗਜ਼	ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਸਵਿੰਗਿੰਗ ਫੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਚਾਲ (ਸ. ਰੇ. ਸ, ਗ-ਸ ਰੇ ਸ ਮ, ਮ-ਸ.ਮ ਰੇ ਸ, ਪ. ਆਦਿ)
ਦਾਲੂ/ਦਾਤੂ	ਛੱਡ ਦਿਓ	ਦਾਲੂ-ਇੱਕੋ ਨੋਟ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੋਟਾਂ 'ਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰਨਾ-ਸਗ-ਸਮ-ਸਪ-ਸਧ ਜਾਂ ਗਧ-ਗਨੀ-ਗਸ ਆਦਿ। ਦਾਤੂ-ਕਿਸੇ ਵੀ ਨੋਟ ਤੋਂ ਨੋਟ ਛੱਡਣਾ-ਰੇ. ਮ., ਧ. ਸ., ਪ. ਰੇ.,ਨੀ. ਪ. ਰੇ, ਸ. ਗ. ਪ. ਸ. ਆਦਿ।
ਜਾਰੋ/ਉਲਾਸੀਤਾ	ਗਲਾਈਡਸ/ਗਲਾਈਸੈਂਡੋਸ	ਇਰੱਕਾ-ਜਾਰੂ-ਉਤਰਦੀ ਸਲਾਈਡ, ਈਟਰਾ-ਜਾਰੂ
ਤ੍ਰਿਭਿੰਨਾ	ਪੋਲੀਫੋਨੀ	ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ 3 ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰਾਈਕ ਕਰਨਾ (ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ)

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਗਮਕ

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਗਮਕਾਂ ਹਨ। ਗਮਕ ਮੀਂਡ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ।

ਸੰਗੀਤਕ ਸੰਕੇਤ ਵਿੱਚ ਗਮਕ

ਗਮਕਾਂ ਲਈ ਸੰਕੇਤ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਇੱਕ ਸੰਕੇਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਗਮਕਾਂ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਤਰਲ ਸੁਰੀਲੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਥਿਰ ਪਿੱਚ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ।^[4] ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਗਮਕਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਅਕਸਰ ਬੇਲੋਡ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਲਾਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਸਹਾਇਤਾ ਵਜੋਂ ਸੰਕੇਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਨਕਲ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।^[4]

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੰਗੀਤਾ ਸੰਪ੍ਰਦਿਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਨੋਟ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗਮਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਕੇਤ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਲਈ ਸੌਖਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ.

ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਰਮੇਸ਼ ਵਿਨਾਇਕਮ ਨੇ ਗਮਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨ ਲਈ "ਗਮਕ ਬਾਕਸ" ਸੰਕੇਤ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾ ਸਕੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਗਮਾਕਾ ਬਾਕਸ ਸੰਕੇਤ ਲਈ ਇੱਕ ਪੇਟੈਂਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।^[5]