ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ

ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ^{[lower-alpha 1]} ( ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ : ਦੇਵਨਾਗਰੀ : ज़मींदार , zamīndār ; ਫ਼ਾਰਸੀ : زمیندار‎ , zamīndār ) ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਜਾਂ ਅਰਧ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ।  ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ "ਜਾਇਦਾਦ" ਦੇ ਮੂਲ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ।  ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰਾਖਵਾਂ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ( ਮਹਾਨ ਰਾਜਾ ), ਰਾਜਾ / ਰਾਏ (ਰਾਜਾ) ਅਤੇ ਨਵਾਬ ਵਰਗੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਰ ਨਵਾਬ ਖਵਾਜਾ ਸਲੀਮੁੱਲਾ ਨਵਾਬ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ।

ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼) ਵਿੱਚ 1950 ਵਿੱਚ,^[1] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 1951 ਵਿੱਚ ^[2] ਅਤੇ 1959 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ^[3] ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਅਕਸਰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਖੇਤਰੀ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਕਨਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਭਾਟੀ ਖੇਤਰ ( ਬਾਰੋ-ਭੂਆਂ ) ਵਿੱਚ ਬਾਰਾਂ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ, ਜੇਸੁਇਟਸ ਅਤੇ ਰਾਲਫ਼ ਫਿਚ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਨੇਵੀ ਲੜਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਗਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਵੀ ਕਲਾ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ। ਟੈਗੋਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ 1913 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੇਤਾ, ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਨਿਓਕਲਾਸੀਕਲ ਅਤੇ ਇੰਡੋ-ਸੈਰਾਸੀਨਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।

ਮੁਗਲ ਕਾਲ

ਮਹਿਤਾਬ ਚੰਦ (1820-79) ( ਬਰਦਵਾਨ ਰਾਜ ਦਾ ਜ਼ਮੀਂਦਾਰ) ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਅੰ. 1840-45 ਈ.

ਜਦੋਂ ਬਾਬਰ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸਨ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਏ, ਰਾਜਾ, ਰਾਣਾ, ਰਾਵ, ਰਾਵਤ, ਆਦਿ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਅਤੇ marzabans ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਜ਼ਾਲਮ ਸਨ ਜੋ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ, ਜਿਆਦਾਤਰ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਬਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਕੁੱਲ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: “ਭੀਰਾ ਤੋਂ ਬਿਹਾਰ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੁਣ (1528 ਈ.) ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਬਵੰਜਾ ਕਰੋੜ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਅੱਠ ਜਾਂ ਨੌਂ ਕਰੋੜ ਰਈਸ ਦੇ ਪਰਗਨੇ ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ( ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੂੰ ) ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਭੱਤਾ ਅਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ^[4]

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਯੁੱਗ

ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਕੱਤਾ, ਸੁਲਤਾਨੀ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦਪੁਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 24-ਪਰਗਨਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ 1765 ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ^[5] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1857 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਰਡ ਕੌਰਨਵਾਲਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ 1793 ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਥਾਈ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਲਾਨਾ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ^[6]  ਇਸ ਸਥਾਈ ਬੰਦੋਬਸਤ ਨੇ ਨਵੀਂ ਜ਼ਮੀਨਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। 1857 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸਿੰਗ/ਦਿਗਵਾੜੀ/ਕੋਤਵਾਲੀ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੱਕ ਕਿਰਾਇਆ ਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਨਿਲਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ (EIC) ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਅਥਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਨੀ ਅਥਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਗਲੋਬਲ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ

ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜਗੀਰੂ ਢਾਂਚੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉੱਚ-ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਘੱਟ ਅਤੇ ਮੱਧ-ਆਮਦਨੀ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਿਹਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ,^[7] ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ^[8][9][10]