ਬਾਜਰਾ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ਬਾਜਰਾ ਜਾਂ ਪਰਲ ਮਿਲਟ (ਪੈਨਿਸੈਟਮ ਗਲੌਕਮ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਮ: Pearl millet) ਜਾਂ: ਮੋਤੀ ਬਾਜਰਾ, ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬੀਜੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟੇ-ਬੀਜ ਵਾਲੇ ਘਾਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜੋ ਚਾਰੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭੋਜਨ ਲਈ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਜਾਂ ਅਨਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਸਾਉਲ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਫਸਲੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਮਾਲੀ ਦੇ ਸਾਹਲ ਜ਼ੋਨ ਤੇ 2500 ਤੋਂ 2000 ਬੀ.ਸੀ. ਦੇ ਦਰਮਿਆਨੀ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫਸਲ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਚਲੀ ਗਈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2000 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ 1500 ਬੀ.ਸੀ. ਤੱਕ ਹੌਲਰ ਦੀ ਸਾਈਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ ਹੈ। ਕਾਸ਼ਤ ਵੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਹਿੱਸੇ (ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬੋਰੋਨੋ ਅਤੇ ਯੋਬੇ ਰਾਜਾਂ) ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਬਾਜਰਾ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਪੇਂਡੂਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਸੋਕੇ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਕਠੋਰ ਮੌਸਮੀ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਲਈ ਰਿਕਾਰਡ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਅਤੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਫਸਲ ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2023 ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਰਾਹੀਂ ਬਾਜਰਿਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਲ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਬਾਹਾਂ ਹੈ।[1]
ਬਾਜਰਾ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਇਕ ਅੰਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦਾਣੇ ਬਹੁਤ ਬਾਰੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਛਿੱਟੇ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਖਿਚੜੀ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾਧੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਆਟੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਸਨ/ਹਨ। ਬਾਜਰੇ ਦੀਆਂ ਬੱਕਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਖਾਧੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਭੱਠੀ ਤੋਂ ਭੁੰਨਾ ਕੇ ਵਿਚ ਗੁੜ ਮਿਲਾਕੇ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਰੂੰਡੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਦਾਣੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਹਰੇ ਤੇ ਸੁੱਕੇ ਟਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬੂਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਦਾਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਜਰੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਚਿੜੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਜਰਾ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਜੀਰੀ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫਸਲ ਹੈ। ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਹੁਣ ਇਕ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾ ਅੰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਜਰਾ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਬਠਿੰਡਾ, ਫਰੀਦਕੋਟ, ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ, ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਜਾਣਦੀ ਹੈ।[2]
Remove ads
ਕਾਸ਼ਤ
ਸੋਕੇ, ਘੱਟ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ, ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਲ ਬਾਜਰੇ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਢਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਚ ਖਾਰੇ ਜਾਂ ਘੱਟ ਪੀ ਐਚ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਕੀ ਜਾਂ ਕਣਕ, ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦੇ। ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਇੱਕ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਫਸਲ ਹੈ ਜੋ ਡਬਲ ਫਸਲ ਅਤੇ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।
ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ 260,000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰਾ ਉੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਗਭਗ 50% ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਹੈ।
Remove ads
ਬਿਜਾਈ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧਿਆ ਸਮਾਂ ਜੁਲਾਈ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ। ਬੀਜ ਦੀ ਦਰ 1.5 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੋਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ:
- PCB 166 (2022)
- PCB 165 (2020)
- PHB 2884 (2015)
- PHB 2168
- PCB 164 (2003)
- PHB 47
ਖਾਦ
ਕੀੜੇ
- Root bug (ਰੂਟ ਬੱਗ)
- Grasshopper (ਟਿੱਡੀ)
ਬਿਮਾਰੀਆਂ
- Green ear / Downy mildew (ਗ੍ਰੀਨ ਕੰਨ)
- Grain smut (ਅਨਾਜ ਦਾ ਚਟਾਕ)
- Ergot (ਇਰਗਟ)
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰਾ
ਭਾਰਤ ਮੋਤੀ ਬਾਜਰੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਹੈ।
ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਨਾਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ
ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਡ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਅਨਾਜਾਂ ( ਰਾਗੀ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ ਆਦਿ) ਦਾ ਬਰੈਕਫਾਸਟ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਮੂਸਲੀ, ਕੂਕੀਜ਼ (ਖਤਾਈਆਂ) , ਡਬਲਰੋਟੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਵਧਿਆ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਸੰਗਲ਼ੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਕੰਮਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਫੂਡ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਰੀਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਊਟ (CFTRI)[3] ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਈਜਾਦ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਾਜਰਾ ਅਧਾਰਿਤ ਫੂਡ ਪਰੋਸੈਸਿੰਗ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਬਜਟ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।[4][5]
Remove ads
ਹਵਾਲੇ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads