ਭਾਰਤੇਂਦੂ ਹਰੀਸ਼ਚੰਦਰ

ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ (ਹਿੰਦੀ: भारतेन्दु हरिश्चंद्र; ੧੮੫੦–੧੮੮੫) ਇੱਕ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ, ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਗਦਕਾਰ ਸਨ।^[1] ਉਹ ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੀ ਅਦਬ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਸਨ। ਹਿੰਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ, ਡਰਾਮਾ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ। ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰੀਸ਼ਚੰਦਰ
ਜਨਮ	(1850-09-09)ਸਤੰਬਰ 9, 1850 ਵਾਰਾਣਸੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	ਜਨਵਰੀ 6, 1885(1885-01-06) (ਉਮਰ 34) ਵਾਰਾਣਸੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ
ਕਲਮ ਨਾਮ	Rasa
ਕਿੱਤਾ	ਨਾਵਲਕਾਰ, ਗਦਕਾਰ, ਕਵੀ, ਨਾਟਕਕਾਰ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ।

ਕੰਮ

ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਵਲੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਿਵਾਇਤ ਦੀ ਭੂਮੀ ਅਪਣਾਈ ਅਤੇ ਨਵੇਂਪਣ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ, ਪਰਾਧੀਨਤਾ, ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਇਤਿਆਦਿ ਦੇ ਚਿਤਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤ ਦਵਾਉਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।

ਭਾਰਤੇਂਦੂ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਸੁੰਦਰ (੧੮੬੭) ਡਰਾਮੇ ਦੇ ਤਰਜਮੇ ਨਾਲ਼ ਹੋਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਡਰਾਮੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਨੇਮੀ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਖੜੀਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਡਰਾਮਾ ਲਿਖਕੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਡਰਾਮਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ।^[2] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਪਤ੍ਰਿਕਾ, ਕਵਿਵਚਨ ਸੁਧਾ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਬੋਧਿਨੀ ਰਸਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ੩੪ ਸਾਲ ਦੀ ਥੋੜੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ (ਸੰਨ ੧੮੮੫) ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਇੰਨਾ ਲਿਖਿਆ, ਇੰਨੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਰਹਿਬਰ ਬਣ ਗਿਆ।

ਅੰਧੇਰ ਨਗਰੀ

1881 ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਡਰਾਮਾ ਅੰਧੇਰ ਨਗਰੀ ਅੱਜ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਢੁਕਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹੈ।^[3] ਬਾਲ ਰੰਗ ਮੰਚ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਬਾਲਗ ਰੰਗ ਮੰਚ – ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਸਾਰੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਫਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਦੋਸ – ਕੀ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ ? ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਹਿੰਦੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਚਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਨਾਟਕ ਫਰਮਾ:ਚਾਰ ਕਾਲਮ^[4]

• ਵੈਦਿਕ ਹਿੰਸਾ ਹਿਸਾ ਨ ਭਵਤਿ (੧੮੭੩),
• ਭਾਰਤ ਦੁਰਦਸ਼ਾ (੧੮੭੫),
• ਸਾਹਿਤ੍ਯ ਹਰੀਸ਼ਚੰਦਰ (੧੮੭੬)
• ਨੀਲਦੇਵੀ (੧੮੮੧)।
• ਅੰਧੇਰ ਨਗਰੀ (੧੮੮੧)
• ਸਤ੍ਯ ਹਰੀਸ਼ਚੰਦਰ
• ਚੰਦ੍ਰਾਵਲੀ

ਕਾਵਿ ਰਚਨਾਵਾਂ^[4]

ਫਰਮਾ:ਚਾਰ ਕਾਲਮ

• ਭਕਤਸਰਵਸ੍ਵ,
• ਪ੍ਰੇਮਮਾਲਿਕਾ (੧੮੭੧),
• ਪ੍ਰੇਮ ਮਾਧੁਰੀ (੧੮੭੫),
• ਪ੍ਰੇਮ-ਤਰੰਗ (੧੮੭੭),
• ਉਤਰਾਰਧ ਭਕਤਮਾਲ(੧੮੭੬-੭੭),
• ਪ੍ਰੇਮ-ਪ੍ਰਲਾਪ (੧੮੭੭),
• ਹੋਲੀ (੧੮੭੯),
• ਮਧੁਮੁਕੁਲ (੧੮੮੧),
• ਰਾਗ-ਸੰਗ੍ਰਹ (੧੮੮੦),
• ਵਰਸ਼ਾ-ਵਿਨੋਦ (੧੮੮੦),
• ਵਿਨਯ ਪ੍ਰੇਮ ਪਚਾਸਾ (੧੮੮੧),
• ਫੂਲੋਂ ਕਾ ਗੁਛਾ (੧੮੮੨),
• ਪ੍ਰੇਮ ਫੁਲਵਾਰੀ (੧੮੮੩)
• ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਚਰਿਤ੍ਰ (੧੮੮੩)
• ਦਾਨਲੀਲਾ
• ਤਨਮਯ ਲੀਲਾ
• ਨਯੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੀ ਮੁਕਰੀ
• ਸੁਮਨਾਜਲਿ
• ਬੰਦਰ ਸਭਾ (ਹਾਸ ਵਿਅੰਗ)
• ਬਕਰੀ ਵਿਲਾਪ (ਹਾਸ ਵਿਅੰਗ)

ਅਨੁਵਾਦ

• ਬੰਗਲਾ ਸੇ "ਵਿਦ੍ਯਾਸੁਨ੍ਦਰ" ਨਾਟਕ,
• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੇ "ਮੁਦ੍ਰਾਰਾਕਸ਼ਸ" ਨਾਟਕ^[5]
• ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਸੇ "ਕਪੂਰਮੰਜਰੀ" ਨਾਟਕ।

ਨਿਬੰਧ ਸੰਗ੍ਰਹ

• ਭਾਰਤੇਂਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ (ਤੀਸਰਾ ਖੰਡ) ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹੈ।
• "ਨਾਟਕ ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਿਬੰਧ (੧੮੮੫) ਗ੍ਰੰਥਾਵਲੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਖੰਡ ਦੇ ਪਰਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ ਹਨ