ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ

ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: राजशेखर (ਵਿਕ੍ਰਮ-ਸੰਮਤ 930 - 977) ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਪੰਡਤ ਸਨ। ਉਹ ਗੁਰਜਰ ਪ੍ਰ੍ਤੀਹਾਰ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਸੀ।^[1] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 880 ਅਤੇ 920 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥ ਕਾਵਿ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਵੀਆਂ ਲਈ ਚੰਗੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਗਾਈਡ ਹੈ। ^[2] ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕੁੰਤਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਇਹ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਆਚਾਰੀਆ ਹਨ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸ ਵਿੱਚ ਓਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿੰਨੇ ਰਸਵਾਦੀ ਜਾਂ ਅਲੰਕਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਧੁਨੀਵਾਦੀ ਹਨ। ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਲਕੀਰ ਤੋਂ ਹੱਟ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੰਤਕ ਧਾਰਾ ਦੇ ਉਲਟ ਵੱਗਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਆਚਾਰੀਆ ਹਨ।

ਐਫ.ਈ.ਆਰ. ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਰਸ, ਅਲੰਕਾਰ ਰੀਤੀ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ।  ਭਰਤ ਦੇ ਰਸਸੂਤਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਨਾਟਕ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਾਵਿ ਤੱਕ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਅਲੰਕਾਰ - ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਉਸਤਾਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਆਸਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਗਹਿਣਿਆਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ।  ਉਦਭਟ, ਰੁਦਰਤ ਆਦਿ ਆਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਮਹ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਢੁਕਵਾਂ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਤ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ, ਵਾਮਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਪਿਤੁ ਗੁਣ ਦੇ ਮੂਲ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਾਵਿ-ਆਤਮਾ ਦੀ ਉੱਤਮ ਪਦਵੀ ਲਈ ਮਸਹ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਸਾਊਂਡ ਸਕੂਲ ਅਜੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ।  ਆਨੰਦਵਰਧ ਲਚਾਰੀਆ ਨੇ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਸਾਹਿਤ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਰਾਇ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਦਾ ਸੰਪਰਦਾ :-

ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।  ਬਾਲਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਕਾਲਜਲਾਦ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਅਤੇ ਦੁਰਦਕ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਵਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਤਦਾਮੁਸ਼ਯਾਂਸ੍ਯ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰਚੂਦਾਮਨੇਰ ਕਾਲਜਲਦਸ੍ਯ ਚਤੁਰਥੀ ਦੌਰਬੁਕੀਹ ਸ਼ਿਲਾਵਤੋ ਸੁਨੁਹਾਪਾਧਿਆਯਸ਼੍ਰੀ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਇਤ੍ਯਾ ਕਾਫ਼ੀਮ ਬਹੁਮਾਨੇਨ।  ਤਥਾ - ਤਦ੍ਕਾਲਜਲਾਦਪ੍ਰਾਣਪਤੁਸ੍ਤਸ੍ਯ ਗੁਣਾਗਣਾਃ ਕਿਮਿਤਿ ਨ ਵਰ੍ਣ੍ਯਤੇ ।  -ਬਾਲ ਰਾਮਾਇਣ 1 -- - ਵਿਦਿਆਸ਼ਲਾਭੰਜਿਕਾ |  ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਅਵੰਤੀਸੁੰਦਰੀ ਨਾਮਕ ਚੌਹਾਨਬੰਸ਼ੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ - ਚਹੁਮਨ ਕੁਲਮੌਲੀਮਾਲਿਕਾ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਕਵਿਂਦ੍ਰਗੇਹਿਨੀ।  ਭਰਤੁ: ਕ੍ਰਿਤਿਮਵਨ੍ਤਿਸੁਨ੍ਦਰੀ ਸਾ ਪ੍ਰਯੋਕ੍ਤੁਮੇਵੇਛਤਿ।  BISB - Karpoormanjari 9199 P116 ਬਲਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਮੰਤਰੀਸੁਤ' ਕਿਹਾ ਹੈ।  ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਦਾ ਅਮਾਤਿਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ।  2 ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਦਾ ਜਨਮ ਯਯਾਵਰ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।  ਇਹ ਯਯਾਵਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਕੌਣ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਯਯਾਵਰ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।  ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਸੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਇਹ ਨਾਮਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ।  ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯਯਾਵਰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਇਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਯਯਾਵਰ ਕਬੀਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਯਾ ਵਾਰਿਆ ਕਿਹਾ ਹੈ।  ,  ਯਯਾਵਰ - ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਸੀ.  ਅਕਾਲਜਲਾਦ, ਸੁਰਾਨੰਦ, ਤਰਾਲ, ਕਵੀਰਾਜ ਆਦਿ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ।  ਅਕਾਲਜਲਾਦ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਸੁਕਤਿਮੁਕਤਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਦਿਸਦਾ ਹੈ।  ਅਕਾਲਜਲਾਦ ਨੂੰ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਚਦਾਮਨੀ ਕਿਹਾ ਹੈ।  ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਹਨ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

• ਕਾਵਿ-ਮੀਮਾਂਸਾ
• ਬਾਲ ਰਾਮਾਇਣ
• ਬਾਲ ਭਾਰਤ
• ਕਰਪੂਰਮੰਜਰੀ
• ਵਿੱਧਸ਼ਾਲਭੰਜਿਕਾ
• ਭੁਵਨਕੋਸ਼, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਕਾਵਿ-ਮੀਮਾਂਸਾ (ਪੰਨਾ 89) ਤੇ ਆਪ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ
• ਹਰਿਵਿਲਾਸ, ਜਿਸਦੀ ਚਰਚਾ ਹੇਮਚੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ।