ਵਾਰਤਕ

ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁੁੁਭਵਾ ਤੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਬਿਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ 1- ਪਦ (ਕਾਵਿ) ਰਾਹੀਂ 2- ਵਾਰਤਕ ਰਾਹੀਂ। ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਮੂਲ (ਮੁੱਢ)ਵਾਰਤਾ,ਕਿਸੇ ਕਿਆਸੀ,ਕਲਪੀ ਗਈ ਵਾਰਤਾ(ਕਹਾਣੀ)ਨਾਲ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਮੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ।ਇਸ ਵਿੱਚਲੀ ਹਰ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਰਖਿਆ ਤੇ ਪੜਚੋਲਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਵਾਰਤਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਾਲਤੂ ਭਾਰ ਨੂੰ ਜੋ ਕਿ ਤਰਕ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਾ ਉਤਰਦਾ ਹੋਵੇ ਨੂੰ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਾਰਤਕ ਲਿਖਾਰੀ ਵਾਧੂ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸੁਹਜ ਸਵਾਦ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਲਪਨਾ-ਮਈ ਰੂਪ ਗਲਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਹੈ।

ਵਾਰਤਕ ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ prose ਦਾ ਪਰਿਆਇਵਾਚੀ ਹੈ।

ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ

ਜੇਕਰ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਰੂਰ ਲੱਛਣ ਤਤ ਵਜੋਂ ਉਭਰਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਚਨਾ (ਲਿਖਤ)ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਦੇ ਰਚਨਹਾਰ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲੱਛਣ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ੈਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਉਂਤਪਤੀ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ

ਸ਼ੈਲੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਉਂਤਪਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ 'ਸ਼ੀਲ, ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ।ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ 'style,ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ 'stylus,ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ।ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਲਮ ਭਾਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ। ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ:ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਵਿਧੀ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਜਿਸ ਕਲਾਤਮਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਆਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਤੱਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕਥਨ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਰਗਟਾਉ ਪਖ ਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ^[1]

ਸ਼ੈਲੀ ਸਬੰਧੀ ਪੱਛਮੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪੱੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪਲੈੈੈੈਟੋ ਤੇ

ਅਰਸਤੂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰੀਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਰਲਗੱਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

ਪੱੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾ ਦੇ ਸ਼ੈਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ÷

ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਮਿਡਲਟਨ ਮਰੇ ਨੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਦਸਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਪੋਪ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਗੁਣ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਕਾਰਲਾਈਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਾਕ ਵਰਗੇ ਸਤੱਈ ਸੰਬੰਧ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਅਨਿਚੜ ਤੇ ਗਹਿਰੇ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਵਿਲੀਅਮ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਪਰਗਟਾਉ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਢੰਗ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੋਰ ਪਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਨ,ਲੋਨਜਾਈਨਸ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ।^[2]

ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਛਣ:

ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਤੇ ਨਿਸ ਭਰਪੂਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੰੰਤੁਸਿਟੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾਾਂਦੀ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਤੋਂ ਵਖਰਾਓਦਾ ਹੈ ਇਸ ਅਭਿਆਸ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਕੁੱਝ ਬੁੁੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀਆ ਜਾਦੀਆ ਹਨ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਛਣ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਹਨ

ਬੋਧਿਕਤਾ,ਭਾਵੁਕਤਾ, ਢੁਕਵੀਂ ਸ਼ਬਦ ਵਿਉਂਤ, ਨਿਜਤਵ ਜਾਂ ਸ਼ੈਲੀ

ਨਿਜਤਵ-ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਬਾਹਰੀ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮੰੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਹ ਵੰਨਗੀ ਗਿਆਨ ਤੇ ਵਾਕਫੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਕੋੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਠਿਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆਪਣਾ ਹਥ ਅਜਮਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਵਾਰਤਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲਿਖਾਰੀ ਆਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਕੈਨੀਕਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਖੁਦੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮਾਰ ਲਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਆਪਾ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚੋ ਨਜ਼ਰੀ ਨਾ ਆਵੇ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਭਾਵ ਵੀ ਨੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਾਰੀ ਆਪਣਾਂ ਹੀ ਪਰਚਾਰ ਕਰੀ ਜਾਵੇ ਨਿਜਤਵ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰਤਾਕਾਰ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ ਉਸ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜਤਵ ਦੀ ਛਾਪ ਹੋਵੇ ਭਾਵ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾਂ ਲਿਖਤਮ-ਗੁਣ ਕਹਿਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੋਵੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵਾਰਤਾਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਕੱਚੀ ਸਮਗਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਫੇਰ ਕੋਈ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਮੇਲ ਜੋਲ ਕੇ ਕੁੱਝ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਬਸ ਅਜਿਹੀ ਲੇਖਣੀ ਤੋ ਹੀ ਕੁੱਝ ਨਿੱਖਰ,ਪੁੰਗਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇ ਉਹ ਲਿਖਾਰੀ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਉਹ ਅਭਿਆਸ-ਪਰਧਾਨ, ਵਿਉਂਤਬੰਧ ਤਰਤੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਲਿਖਾਰੀ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸ਼ੈਲੀ ਉਹ ਫਰੇਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਵਾਰਤਕ ਦਿਆਂ ਆਵੱਸਕ ਲੱਛਣਾ ਨੂੰ ਮੇਲ ਕੇ ਨੇਮ-ਬਧ ਕਰਕੇ, ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਬਣਤਰ

ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਛੰਦ ਤੇ ਤੁਕਾਂਤ ਆਵੱਸ਼ਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਵਾਰਤਕ ਲਈ ਸਹਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਰਲ ਵਾਕ-ਰਚਨਾ ਜਰੂਰੀ ਅੰਸ਼ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਭਰੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਕ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਐਸੀ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਰਚਨਾ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਨਿਤਾਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਵਰਗੀ ਪਰੰਤੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨਿੱਖਰੀ, ਤੇ ਵਿਆਕਰਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਤਕ, ਛੰਦ, ਤੁਕਾਂਤ ਮੇਲ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਪੂਰੇ ਵਿਆਕਰਨ ਵਾਕ ਵਰਤਕੇ, ਪੈਰਿਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਾਰਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛੰਦ ਤੇ ਤੁਕਾਂਤ ਜਾਂ ਕਾਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੈਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋਨੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਗੱਦ ਕਵਿਤਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।