ਸੁਖਲਾਲ ਸੰਘਵੀ

ਸੁਖਲਾਲ ਸੰਘਵੀ (1880–1978), ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਸੁਖਲਾਲਜੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ। ਉਹ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ।^[1] 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਚੇਚਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਡਿਤ ਸੁਖਲਾਲ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਇਸ ਅਪੰਗਤਾ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜੈਨ ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਪਦ ਤੱਕ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ। ਪੌਲ ਡੁੰਡਾਸ ਉਸਨੂੰ ਜੈਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇਜ਼ ਤਰਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।^[2] ਡੁੰਡਾਸ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਘਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹੁਣ ਲਗਪਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਸੰਸਾਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।^[3] ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨ ਪਦਮਨਾਭ ਜੈਨੀ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹ ਸਲਾਹਕਾਰ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਰਗੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤੇ ਅਤੇ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸੁਖਲਾਲਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਣਾਚਕਸੂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨੇਤਰਹੀਣ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ

ਸੁਖਲਾਲ ਦਾ ਜਨਮ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੁਰੇਂਦਰਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲਿਮਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 8 ਦਸੰਬਰ 1880 ਨੂੰ (ਵਿਕਰਮ ਸੰਵਤ 1937 ਵਿੱਚ ਮਾਰਗਸ਼ੀਰਸ਼ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦਿਨ) ਹੋਇਆ ਸੀ।^[4] ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਵੀਜ਼ਾ ਸ਼੍ਰੀਮਾਲੀ ਵਾਨਿਕ ਕਮਿਊਨਿਟੀ (ਵਪਾਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ। ਤਲਸ਼ੀ ਸੰਘਵੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਮਨੀਬੇਨ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਲਿਮਡੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੂਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੇਯਲਾ ਤੋਂ ਮੁਲਜੀਭਾਈ ਨੇ  ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ 16 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਚੇਚਕ ਦੀ ਲਾਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ  ਨਿਗਾਹ ਚਲੀ ਗਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਅੰਤਰ-ਅਨੁਭਵੀ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਿੱਖਿਆ

ਉਹ ਜੈਨ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। 1904 ਵਿਚ, ਉਹ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਵਿਜੈ ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਸਿਧ-ਹੇਮਾ-ਵਿਆਕਰਣ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਵਿਆਕਰਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਤਰਕਸਮਮਰਾਹ, ਮੁਕਤਵਾਲੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਤੀ ਚੱਕਰ ਦਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਟੀਕਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਰਘੂਵੰਸ਼, ਮੇਘਾਕਾਵਿਆ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਾਧਾਚਰਿਤਮ, ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਲੰਕਾਰਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਧਨੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਗਲੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਉਹ 1911 ਵਿੱਚ ਮਿਥਿਲਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਾਸ਼ੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਉਹ ਆਗਰਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਨ ਕਾਰਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਪ੍ਰਤੀਕਰਮਣ, ਦੇਵੇਂਦਰਸੁਰੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਕਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਯੋਗਾਦਰਸਨਾ ਅਤੇ ਹਰੀਭੱਦਰ ਸੂਰੀ ਦੇ ਯੋਗਵਿਮਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ।^[4] ਨਿਆਚਾਰੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਜੈਨ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਥੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁਨੀ ਜਿਨਵਿਜੇ, ਮੁਨੀ ਲਲਿਤਵਿਜੈ ਅਤੇ ਮੁਨੀ ਪੁਨਵੀਵਿਜੈ ਵਰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ-ਭਿਕਸ਼ੂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।^[5]