Białystok
miasto w województwie podlaskim / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Bia%C5%82ystok?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Białystok (wymowaⓘ) (lit. Balstogė, biał. Беласток, ukr. Білосток, jid. ביאַליסטאָק, ros. Белосток) – miasto na prawach powiatu w północno-wschodniej Polsce, położone na Nizinie Północnopodlaskiej, nad rzeką Białą. Jest stolicą województwa podlaskiego i siedzibą władz ziemskiego powiatu białostockiego.
Ten artykuł dotyczy miasta w woj. podlaskim. Zobacz też: inne znaczenia hasła Białystok. |
miasto na prawach powiatu | |||||
Rynek Kościuszki | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Aglomeracja | |||||
Data założenia |
1440–1444 | ||||
Prawa miejskie | |||||
Prezydent | |||||
Powierzchnia |
102[3] km² | ||||
Wysokość |
118–175[4] m n.p.m. | ||||
Populacja (1.01.2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
85 | ||||
Kod pocztowy |
15-XXX | ||||
Tablice rejestracyjne |
BI | ||||
53°08′07″N 23°08′44″E | |||||
TERC (TERYT) |
2061011 | ||||
SIMC |
0922410 | ||||
Urząd miejski ul. Słonimska 115-950 Białystok | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Białystok, liczący 292 600 mieszkańców (31 grudnia 2022)[6] i zajmujący powierzchnię 102 km²[3], jest wśród miast wojewódzkich dziesiąty pod względem liczby ludności[7] i drugi pod względem gęstości zaludnienia. Białystok pełni funkcję administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu. Miasto z przyległymi gminami tworzy aglomerację białostocką.
Białystok leży na Wysoczyźnie Białostockiej, będącej częścią makroregionu Nizina Północnopodlaska. Znajduje się w centralnej części województwa podlaskiego. Historycznie Białystok leży na Podlasiu. Uwarunkowania geograficzne (miasto leży w sąsiedztwie Białorusi, Litwy i Rosji) i historyczne sprawiły, że Białystok jest miejscem, gdzie od wieków żyli wspólnie ludzie różnych kultur, wyznań i narodowości, co ukształtowało specyficzny charakter miasta.
Miasto jest położone nad rzeką Białą, będącą lewym dopływem Supraśli.
Klimat
Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski Romualda Gumińskiego, Białystok położony jest w dzielnicy podlaskiej. Klimat jej jest wyraźnie chłodniejszy od innych dzielnic nizinnych. Średnie temperatury stycznia mieszczą się w granicach od -4 do –6 °C, należą one do najniższych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi ok. +7 °C. Liczba dni mroźnych wynosi od 50 do 60, z przymrozkami od 110 do 138 dni, a czas zalegania pokrywy śnieżnej od 90 do 110 dni. Średnie sumy opadów rocznych oscylują wokół wartości 550 mm, a okres wegetacyjny trwa 200 do 210 dni[8].
Przyroda
Znajduje się w obszarze funkcjonującym pod nazwą Zielone Płuca Polski (dawne tereny województw: białostockiego, łomżyńskiego, olsztyńskiego, ostrołęckiego i suwalskiego). Około 32% jego powierzchni zajmują tereny zielone. Parki i skwery oraz 1886 ha lasów[9] znajdujących się w granicach miasta tworzą specyficzny i zdrowy mikroklimat. W obrębie Białegostoku znajdują się dwa rezerwaty przyrody o powierzchni łącznej 105 ha, będące pozostałościami Puszczy Knyszyńskiej. Aglomeracja miejska sąsiaduje z Narwiańskim Parkiem Narodowym. Takie usytuowanie rezerwatów przyrody w bezpośrednim sąsiedztwie miasta jest unikatowe. Ze względu na te walory w 1993 r. Białystok jako pierwsze miasto w Polsce został przyjęty do międzynarodowego projektu Sieci Zdrowych Miast prowadzonego przez Światową Organizację Zdrowia[10]. Na terenie miasta znajdują się 2 rezerwaty przyrody:
Zieleń miejska
- Osobny artykuł: Tereny zielone w Białymstoku.
- Park Antoniuk
- Park Branickich
- Park Centralny
- Park Lubomirskich
- Park im. J. Dziekońskiej
- Park Planty
- Park im. Księcia J. Poniatowskiego
- Park Konstytucji 3 Maja
- Plac bł. ks. Michała Sopoćki
- Park Miejski
- Park Janiny Kurkowskiej-Spychajowej[11][12]
- Park im. Andrzeja Piotra Karolskiego (Stawy Marczukowskie)[13][14]
Osada Białystok powstała między 1440 a 1444 rokiem, gdy na miejsce obecnego Rynku Kościuszki przybyli osadnicy z ziemi kolneńskiej, a do dzisiejszych Dojlid – z powiatu lidzkiego. W miejscu obecnego Rynku Kościuszki krzyżowały się drogi do Suraża, Wasilkowa oraz Choroszczy. Między 1444 a 1447 rokiem Białystok od Michała Zygmuntowicza otrzymuje Jakub Raczko Tabutowicz. W ciągu następnych trzech lat powstają dwa dwory oraz kościół parafialny. Przy kościele w 1578 roku stanęła karczma. W latach 1617–1626 z fundacji marszałka Piotra Wiesiołowskiego zbudowano zachowany do dziś stary kościół farny. To on wzniósł w Białymstoku murowany gotycko-renesansowy zamek, który po gruntownej przebudowie w latach 90. XVII wieku stał się barokową rezydencją magnackiego rodu Branickich znaną do dziś jako pałac Branickich. Z 1727 r. pochodzi pierwsza wzmianka o białostockiej cerkwi, która znajdowała się w miejscu obecnego soboru św. Mikołaja.
W 1745 Białystok był miastem prywatnym, położonym w ziemi bielskiej województwa podlaskiego, posiadającym prawo magdeburskie[15]. W tym samym roku rozpoczęto budowę białostockiego ratusza. Całość założenia urbanistycznego Białegostoku przypisywana jest architektom związanym z dworem hetmana Jana Klemensa Branickiego. W 1769 w pobliżu miasta konfederaci barscy stoczyli z armią carską przegraną bitwę pod Olmontami. W XIX wieku miejscowość zmieniła charakter z rezydencjonalnego na administracyjny i przemysłowy.
W latach 1807–1915 Białystok znajdował się w granicach Imperium Rosyjskiego zaboru rosyjskiego. Do 1842 r. miasto było stolicą obwodu białostockiego, następnie przyłączono je do guberni grodzieńskiej i było największym miastem guberni, mimo że siedziba guberni znajdowała się w Grodnie. Po powstaniu listopadowym w pobliżu miasta ustalono granicę celną między Kongresówką a Rosją, co wywołało gwałtowną falę migracji ekonomicznej łódzkich fabrykantów. Przyczyniło się to do dynamicznego rozwoju prowincjonalnego wówczas miasteczka. W tym okresie rozrastający się Białystok zyskał miano Manchesteru Północy. W 1862 r. przez Białystok przeprowadzono Kolej Warszawsko-Petersburską, która także przyczyniła się do rozwoju gospodarczego miasta. W 1892 uruchomiono w mieście system wodociągów.
Na początku XX w. Białystok był centrum polskiego ruchu anarchistycznego[16].
Na przełomie lipiec/sierpień 1905 w mieście miał miejsce pogrom antyżydowski[17].
W dniach 14–16 czerwca 1906 w Białymstoku doszło do pogromu ludności żydowskiej, podczas którego zamordowano 88 osób.
- Osobny artykuł: Pogrom białostocki.
W latach 1915–1919 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W 1920 Białystok stał się krótkotrwale siedzibą komunistycznego Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, jednak w tym samym roku Wojsko Polskie stoczyło zwycięską bitwę białostocką z Armią Czerwoną, uwalniając miasto spod bolszewickiej okupacji. Do 1939, już w niepodległej Polsce, miasto było stolicą województwa białostockiego. W pierwszej połowie 1936 roku doszło tam do ekscesów o podłożu antysemickim[18]. W październiku 1939 Białystok przyłączono do Białoruskiej SRR i nadano mu status stolicy obwodu białostockiego. Od września 1939 r. do wybuchu wojny radziecko-niemieckiej Białystok był jednym z dwóch głównych (obok Lwowa) ośrodków działania polskich komunistów, którzy po 1945 roku objęli władzę w Polsce. Przywódcą tego środowiska był Alfred Lampe, pod przywództwem którego działali m.in.: Janina Broniewska, Paweł Finder, Małgorzata Fornalska, Marceli Nowotko, Jakub Berman, Czesław Skoniecki i Leon Lipski[19].
W czerwcu 1941 do Białegostoku wkroczyły wojska niemieckie. Od lipca 1941 do lipca 1944 był on pod okupacją niemiecką jako Okręg Białostocki. Już na przełomie czerwca i lipca 1941 roku Niemcy zamordowali w Białymstoku od 6,5 tys. do 7 tys. Żydów[20]. Pod koniec lipca tegoż roku w mieście utworzono getto, w którym w 1943 r. wybuchło powstanie. Armia Krajowa odmówiła pomocy żydowskiemu ruchowi oporu w getcie ze względu na obecność w nim komunistów[21]. Ostatecznie białostoccy Żydzi zginęli w obozach zagłady w Treblince i na Majdanku. Po zajęciu miasta, w dawnych koszarach 10 Pułku Ułanów Litewskich hitlerowcy utworzyli obóz dla jeńców radzieckich. Pierwotnie przetrzymywano tam ok. 10–12 tys. jeńców, którzy na skutek ekstremalnych warunków bytowych, głodu i chorób masowo ginęli. Obóz zlikwidowano jesienią 1943 roku[22]. W lipcu 1944 miały miejsce ciężkie walki między 3 Armią 2 Frontu Białoruskkiego Armii Czerwonej a wojskami niemieckimi o Białystok (podczas operacji białostockiej zginęło 4643 żołnierzy Armii Czerwonej[23]), w wyniku których miasto poważnie ucierpiało, zniszczeniu uległo prawie 80 procent zabudowy[24]. Po II wojnie światowej odbudowane miasto na zawsze utraciło swój poprzedni charakter, będący dziedzictwem parowiekowej jego historii. Dzięki powojennym migracjom ludności wiejskiej Białystok powiększył się, kilkukrotnie przewyższając liczbę swoich mieszkańców sprzed 1939 r. W tym okresie powstały liczne uczelnie i nowe ośrodki przemysłowo-usługowe.
Od 1999 r. jest stolicą województwa podlaskiego. W 2002 roku do miasta przyłączono wieś Zawady, a w 2006 r. cztery kolejne miejscowości.
Zabytki
Budynki gotyckie:
- piwnice pałacu Branickich w Białymstoku
Budynki renesansowe:
- Stary kościół Farny – Rynek Kościuszki (1617–1626)
Budynki barokowe:
- Zespół pałacowo-parkowy Branickich, ul. Jana Kilińskiego 1 (XVIII w.)
- Cerkiew św. Marii Magdaleny, ul. Konstantego Kalinowskiego (ufundowana w II poł. XVIII w. przez Jana Klemensa Branickiego jako kaplica katolicka, od 1864 r. prawosławna)
- Ratusz, Rynek Kościuszki 10 (1745–1761)
- Dawna austeria, ul. Henryka Sienkiewicza 4 (ob. Astoria, zbudowana po 1753)
- Klasztor Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego, Rynek Kościuszki (1769)
- Pałacyk gościnny Branickich, ul. Jana Kilińskiego 6 (poł. XVIII w.)
- Plebania przy ul. Kościelnej (1760)
- Dawny szpital, Rynek Kościuszki (II poł. XVIII w.)
Obiekty powstałe w XIX wieku:
- Loża masońska, ul. Jana Kilińskiego (klasycystyczna, 1803–1806)
- Dawna zbrojownia Cekhauz, Rynek Kościuszki (barokowo-klasycystyczna, 1795–1807)
- Sobór św. Mikołaja Cudotwórcy, ul. Lipowa (klasycystyczny, 1846)
- Domek Napoleona (klasycystyczny, poł. XIX w.)
- Pałac Rüdigerów, później Kreuzensternów i Lubomirskich, ul. Dojlidy Fabryczne 26 (neoklasycystyczny, poł. XIX w.)
- Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ulicy Produkcyjnej z poł. XIX wieku
- Dwór Weltera (połowa XIX w.)
- Dworzec kolejowy, ul. Kolejowa (neorenesansowy, lata 60. XIX w.)
- Fabryka Towarzystwa Białostockiej Manufaktury „E.Becker i s-ka”, ul. Świętojańska (neorenesansowa, 1895–1901) – obecnie Centrum Handlowe Alfa
- Pałac Hasbacha, ul. Dojlidy Fabryczne 23 (neorenesansowy, lata 80. XIX w.)
- Kościół Najświętszego Serca Jezusowego, ul. Romualda Traugutta 25 (1884 – wybudowany jako cerkiew, w okresie międzywojennym przemianowany na kościół rzymskokatolicki)
- Cmentarz Farny, ul. Władysława Raginisa (1888)
- Zespół kamienic i pałaców miejskich z XIX w. przy ulicy Warszawskiej
- Willa gen. von Driesena, ul. Świętojańska (zbudowana po 1878 w stylu szwajcarskim)
- Kamienica dawnego Wileńskiego Banku Handlowego, ul. Henryka Sienkiewicza/Warszawska (neorenesansowy, lata 90. XIX w.)
- Drewniana zabudowa dzielnicy Bojary
- Cerkiew Wszystkich Świętych na terenie prawosławnej nekropolii Wszystkich Świętych, ul. Władysława Wysockiego 1 (koniec XIX w.)
- Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ulicy Wasilkowskiej/gen. Stanisława Sosabowskiego (otwarty w 1885 r.)[25]
- Cmentarze żydowskie – założone w XVIII, XIX i XX wieku
- Synagoga Piaskower (XIX w.)
- Willa pod Kariatydami (koniec XIX w.)
- Zespół koszar 10. Pułku Ułanów Litewskich, ul. Kawaleryjska (1890–1950)
- Zespół fabryki Chany Marejn, ul. Włókiennicza (1892–1920)
- Zespół fabryki Wolfa Zilberblatta, ul. Włókiennicza (1892–1910)
- Kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika, ul. Wiadukt 2B (koniec XIX w. – pierwotnie cerkiew prawosławna)
- Pałac Tryllingów (1898–1899)
- Zespół koszarowy Pułku Huzarów, ul. Józefa Bema (II poł. XIX–XX w.) – obecnie siedziba Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej
- Zespół fabryki Steina, ul. Poleska (XIX/XX w.)
- Kamienice w centrum miasta w tym:
- Kamienica Kantorowiczów (II poł. XIX w.)
- Kamienica Cytrona (koniec XIX w.)
- Kamienica Moesa (koniec XIX w.)
- Kamienica Jossema (1897)
- Kamienica Malinowskiego (XIX/XX w.)
- Kamienica Rozenblumów (XIX/XX w.)
- Kamienica Szturmanów (XIX/XX w.)
- Kamienica Świńskiego (XIX/XX w.)
- Dworek Stefanowiczów znajdujący się przy ul. Bacieczki (XIX w.)
Obiekty powstałe w XX wieku:
- Willa fabrykanta Steina, ul. Artyleryjska (pocz. XX w.)
- Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Rynek Kościuszki (neogotycka, 1900–1905)
- Dawny Zespół Fabryki Sukna Nowik i Synowie, ul. Augustowska/ ul. Adama Mickiewicza (pocz. XX w.)
- Kamienica Ginzburga (pocz. XX w.)
- Areszt Śledczy, dawniej zespół więzienia carskiego, ul. Mikołaja Kopernika (ok. 1905)
- Kościół św. Wojciecha, ul. Warszawska (neoromański, 1909–1912) – dawny zbór ewangelicko-augsburski
- Kamienica Makowskich (1900–1910)
- Dom Zbirohowskich-Kościów (1910)
- Pałac Nowika (eklektyzm, 1910–1912)
- Wieża ciśnień (1923–1925)
- Kościół św. Rocha, ul. św. Rocha (modernistyczny, 1927–1946)
- Składnica Materiału Intendenckiego Nr 13, ul. Węglowa (modernistyczna, 1934–1936), obecnie zespół budynków powojskowych o różnym przeznaczeniu (w jednym z nich w 2016 r. zostanie utworzone Muzeum Pamięci Sybiru[26])
- Dawny Dom Ludowy, obecnie Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Węgierki, ul. Elektryczna (modernistyczny, 1936–1938)
- Zespół d. Sądu Okręgowego i Izby Skarbowej, ul. Adama Mickiewicza (modernistyczny, lata 30. XX w.)
- Kościół św. Andrzeja Boboli, ul. św. Andrzeja Boboli 49 (modernistyczny, 1939–1967)
- Kościół Niepokalanego Serca Maryi, ul. ks. Stanisława Suchowolca 27 (modernistyczny, zbudowany w 1949–1955 na miejscu rozebranej cerkwi z 1727)
- Wille przy ul. Akademickiej w stylu modernistycznym z lat 30. XX wieku, w tym Willa Prezydencka (1936–1937)
- Bank, Rynek Kościuszki (socrealizm, 1947–1950)
- Komitet Wojewódzki PZPR, ul. Władysława Liniarskiego (socrealizm, 1953–1954), obecnie Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku
- Pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej, Plac Niezależnego Zrzeszenia Studentów (socrealizm, 1975)
Obiekty niezachowane:
- Wielka Synagoga ul. Suraska (zbudowana w latach 1903–1913, spalona w 1941)
- Sobór Zmartwychwstania Pańskiego, ob. ul. H. Sienkiewicza (zbudowany w latach 1898–1913, rozebrany w 1938)
- Hotel Ritz, ul. Kilińskiego (zbudowany w latach 1912–1913, spalony w 1944)
Zabytki w Białymstoku |
---|
|
Szlaki turystyczne
Część z zabytków została oznakowana na pięciu turystycznych szlakach tematycznych utworzonych w mieście w latach 2008–2010:
- Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego,
- Szlaku esperanto i wielu kultur w Białymstoku[27],
- Szlaku architektury PRL,
- Szlaku śladami błogosławionego księdza Michała Sopoćki[28],
- Szlaku kulinarnym.
W maju 2011 dodatkowo powstały[29]:
- Szlak rodu Branickich
- Szlak architektury drewnianej w Białymstoku
- Szlak białostockich świątyń
- Szlak białostockich fabrykantów
Alternatywę dla pieszych szlaków stanowi „Białostocki Audiobus. Dźwiękowy przewodnik do słuchania w autobusach komunikacji miejskiej” – utworzony w 2011 roku szlak turystyczny oparty na trasach linii autobusowych numer 2 i 10.
Do roku 2019 powstały szlaki turystyczne:
Pod koniec roku 2007 otwarto plac miejski za Ratuszem (pomiędzy ul. Suraską i Rynkiem Kościuszki). W marcu 2008 r. UM przedstawił plan remontu ścisłego centrum. Według tego planu w roku 2009 Rynek Kościuszki, Suraska i Kilińskiego nabrały charakteru miejskiego centrum. Rynek został wyłożony kostką i płytami granitowymi, znajduje się tam stylowe oświetlenie oraz donice z kwiatami i ławki[potrzebny przypis][34][35]. Historia Rynku Kościuszki sięga roku 1753, kiedy to po pożarze miasta jego przebudową zajął się ówczesny właściciel Białegostoku – Jan Klemens Branicki. Do najważniejszych zachowanych obiektów z tego okresu należy Ratusz z wieżą zegarową, ukończony w 1761 roku. Dawniej pełnił on funkcje usługowo-handlowe, znajdowały się w nim kramy kupieckie, w większości należące do ludności żydowskiej. W roku 1939 radzieccy okupanci zburzyli Ratusz, a na jego miejscu planowano wybudowanie pomnika Józefa Stalina. W latach 1954–1958 odbudowano rozebrany budynek. Obecnie mieści się w nim główna siedziba Muzeum Podlaskiego[36]. Przy Rynku Miejskim znajduje się także cekhauz – hetmańska zbrojownia. Jest to barokowo-klasycystyczny budynek w kształcie typowego dla XVIII wieku dworku szlacheckiego. W swojej historii był wykorzystywany głównie jako magazyn sprzętu strażackiego. Dziś znajduje się tu Archiwum Państwowe[36]. Do najefektowniejszych obiektów na Rynku Kościuszki zalicza się budynek dawnej austerii, czyli karczmy. Jest to budowla dwukondygnacyjna, pokryta mansardowym dachem z lukarnami, ze ściętym narożem z balkonem ozdobionym portykiem i frontonem wspartym na dwóch kolumnach. Obecnie mieści się w niej restauracja Astoria, która stanowi wraz z sąsiednim budynkiem część kompleksu gastronomiczno-usługowego pod nazwą Centrum Astoria. W jego skład wchodzi cukiernia z tarasem widokowym, na którym serwowana jest kawa i desery. W piwnicach Astorii znajduje się pub, a na parterze stylowy bar. Ponadto w Centrum Astoria znajdują się sale konferencyjno-bankietowe. Przy wschodniej pierzei Rynku wznosi się zespół katedralny Wniebowzięcia NMP, w którego skład wchodzi XX-wieczna bazylika wybudowana w stylu neogotyckim, barokowa plebania zbudowana w 1761 roku oraz XVII-wieczny kościółek farny, który jest najstarszym zachowanym zabytkiem murowanym w mieście[36]. Przy zachodniej pierzei Rynku znajdują się kolorowe fasady odbudowanych po wojnie kamieniczek. w których mieszczą się galerie, kawiarnie, puby, księgarnia i sklepy[36].