Dunaj
rzeka w Europie / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Dunaj?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Dunaj (łac. Danubius, niem. Donau, słowac. Dunaj, słoweń. Dunov, węg. Duna, chorw. Dunav, serb. i bułg. Дунав, rum. Dunărea, ukr. Дунай) – druga co do długości (po Wołdze) rzeka w Europie.
Ten artykuł dotyczy rzeki w Europie. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Dunaj. |
Kontynent | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Państwo |
Niemcy | ||||||||||||
Rzeka | |||||||||||||
Długość | 2888 km | ||||||||||||
Powierzchnia zlewni |
795 686 km² | ||||||||||||
Średni przepływ |
6700 m³/s (delta) | ||||||||||||
Źródło | |||||||||||||
Miejsce | Donaueschingen/Furtwangen Niemcy | ||||||||||||
Wysokość |
680/1080 m n.p.m. | ||||||||||||
Współrzędne | |||||||||||||
Ujście | |||||||||||||
Recypient | delta Dunaju Morze Czarne | ||||||||||||
Miejsce | |||||||||||||
Współrzędne | |||||||||||||
Mapa | |||||||||||||
| |||||||||||||
|
Rzeka przepływa z zachodu na wschód przez wiele europejskich krain geograficznych, z których największe to Wyżyna Bawarska, Kotlina Panońska i Nizina Wołoska. Jej dorzecze pokrywa duże rejony Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej.
Źródło znajduje się w górach Schwarzwaldu, 6 km na północny zachód od centrum miejscowości Furtwangen im Schwarzwald w południowo-zachodnich Niemczech, gdzie swój początek ma rzeka Breg. Na kamieniu znajduje się metalowa tablica, informująca, że jest to źródło Dunaju.
Za początek biegu Dunaju uważana jest też czasami miejscowość Donaueschingen, gdzie łączą się dwie rzeki: Breg i Brigach. W parku pałacowym zbudowano kamienną fontannę, która symbolizuje początek Dunaju.
Długość mierzona od styku Brigach i Bregu wynosi 2845 km[1], a od źródeł Bregu w Furtwangen im Schwarzwald 2888 km[2].
Dunaj przepływa przez 10 krajów europejskich: Niemcy, Austrię, Słowację, Węgry, Chorwację, Serbię, Bułgarię, Rumunię, Mołdawię i Ukrainę (Mołdawia ma dostęp tylko do jednego brzegu), aby w Rumunii i na Ukrainie rozbudowaną deltą ujść do Morza Czarnego. W delcie, która jest dawną zatoką wypełnioną osadami rzecznymi, Dunaj dzieli się na 3 główne ramiona: Kilia, Sulina i Święty Jerzy (Brațul Sfântu Gheorghe)[3].
W czasach starożytnych Dunaj (łac. Danubius) stanowił północną granicę Cesarstwa Rzymskiego.
prawy dopływ | km | lewy dopływ |
---|---|---|
Kolory oznaczają poszczególne kraje, na tle białym znajdują się rzeki graniczne | ||
Iller | 147 | |
Lech | 264 | |
220 | Altmühl | |
165 | Naab | |
169 | Regen | |
Izara | 295 | |
Inn | 517 | |
Traun | 153 | |
Aniza | 254 | |
153 | Kamp | |
Litawa | 180 | |
358 | Morawa | |
Raba | 250 | |
403 | Wag | |
298 | Hron | |
233 | Ipola | |
Drawa | 749 | |
966 | Cisa | |
Sawa | 945 | |
340 | Temesz | |
Wielka Morawa | 185 | |
Timok | 203 | |
331 | Jiu | |
Iskyr | 368 | |
737 | Aluta | |
Jantra | 285 | |
224 | Vedea | |
327 | Ardżesz | |
417 | Jałomica | |
596 | Seret | |
953 | Prut |
Dunaj jest jedyną w Europie większą rzeką, która płynie z zachodu na wschód. Po przepłynięciu 2888 km na pograniczu Rumunii i Ukrainy uchodzi do Morza Czarnego. Inaczej niż dla Renu, Wezery, Łaby czy Odry, w przypadku Dunaju i jego dopływów kilometry liczy się w przeciwną stronę niż prąd rzeki, tzn. w górę cieku. Oficjalnym punktem „0” jest latarnia morska w Sulinie nad Morzem Czarnym. Dorzecze Dunaju ma powierzchnię 795 686 km²[4], co stanowi ponad 7,5% powierzchni Europy. Obszar ten pokrywa nie tylko kraje położone nad Dunajem, ale też część Czech, Bośni i Hercegowiny, Słowenii i innych państw. Mały skrawek dorzecza Dunaju (z Czarną Orawą) znajduje się też w Polsce[5].
Takie czynniki jak topniejące śniegi czy silne opady w Alpach sprzyjają szybkiemu przybieraniu wody w rzece oraz powstawaniu powodzi. Efekt ten nasila się wskutek coraz większej regulacji rzek i niszczenia terenów zalewowych. Zasięg powodzi w XX wieku jeszcze wzrósł. Wyjątkowo wysokie poziomy Dunaju zanotowano w latach 1954, 1988, 2002 i 2005. Największa jak dotąd powódź wiosną 2006 roku zalała duże obszary Serbii, Rumunii i Bułgarii, a wiele osób straciło swój dach nad głową.[potrzebny przypis]
Dopływy
Najdłuższym dopływem Dunaju jest Cisa (1308 km), kolejne pod względem długości są Prut, Sawa, Drawa, Aluta, Seret i Inn, wszystkie mają powyżej 500 km.
Inna klasyfikacja powstaje, jeśli bierze się pod uwagę nie długość dopływu, lecz ilość wody przez niego niesioną. Pod tym względem pierwsza jest Sawa z 1513 m³/s, kolejne miejsca zajmują Cisa, Inn i Drawa. Dopływy, które w największym stopniu wpływają na ilość wody w rzece, to[6]:
- Iller, wnosząca 90% zasobu wód Dunaju, a przy powodziach nawet więcej,
- Lech, wnosząca w swoim ujściu 65% zasobu wód Dunaju,
- Izara z 35% zasobu wód Dunaju,
- Inn, który podczas silnej wysokiej wody wczesnym latem wnosi więcej wody niż przepływa jej w Dunaju i który w pozostałych siedmiu miesiącach roku (od października do kwietnia) może znacznie przekraczać zasób wód Dunaju,
- Drawa z 40% zasobu wód Dunaju,
- Cisa z 30% zasobu wód Dunaju,
- Sawa, która wnosi 35% zasobu wód Dunaju i jest zarazem najzasobniejszym w wodę dopływem.
Z geologicznego punktu widzenia Dunaj jest o wiele starszy niż Ren, z którym konkuruje w południowych Niemczech o powierzchnię dorzecza. Wynika z tego kilka obserwacji.
Ren jest jedyną rzeką wypływającą z Alp, płynącą w kierunku północnym, do Morza Północnego. Z tego powodu przyjmuje wszelkie dopływy spływające na północ od europejskiego kontynentalnego działu wód. Dzieli on jak gdyby niewidzialną linią na części południowe Niemcy.
Do zlodowacenia środkowopolskiego (niem. Riß-Eiszeit, od rzeki Riß w Szwabii) Ren miał swoje źródła w południowo-zachodniej części Schwarzwaldu. Wody Alp, które dziś płyną Renem do Morza Północnego, były wówczas niesione korytem Pradunaju na wschód. Ten płynął mniej więcej dzisiejszą doliną rzeki Altmühl oraz wzdłuż linii wyznaczonej przez współczesne gminy Wellheim, Dollnstein, Eichstätt, Beilngries oraz Riedenburg. Dzisiejsze suche wąwozy Jury Frankońskiej są pozostałością ówczesnego koryta rzeki, które wtedy było znacznie większe niż współczesne. Później zmienił się przepływ wód alpejskich, które po dziś dzień płyną Renem.
Do dziś duże ilości wód Dunaju spływają przez porowate skały wapienne Jury Szwabskiej do głębiej położonego Renu. Ponieważ z procesem tym wiąże się rozpuszczanie przez wodę rzeki skał wapiennych, prawdopodobnie w przyszłości wszystkie wody współczesnego górnego Dunaju będą uchodziły do Renu.
Pomiędzy miejscowościami Immendingen i Möhringen bieg rzeki zostaje przerwany. Duża część wody Dunaju wsiąka w grunt i przedostaje się pod ziemią jaskiniami krasowymi do tzw. Aachtopf, oddalonego o 14 km największego w Niemczech wywierzyska. Z tego miejsca woda biegiem rzeki Radolfzeller Aach płynie do Jeziora Bodeńskiego i do Renu[7]. Przy niskim stanie wody czasowo może dojść nawet do kompletnego wsiąknięcia wody – wtedy Dunaj jest zasilany jedynie przez rzeczki Krähenbach w Möhringen oraz Elta. Ponieważ wysychanie rzeki nasiliło się w przeciągu ostatnich dziesięcioleci, część wody Dunaju jest transportowana przez sztolnię obok miejsca wsiąkania. Sztolnia oraz związany z nią jaz są zlokalizowane za miejscowością Immendingen, sama sztolnia prowadzi do Möhringen. Inne miejsce na Dunaju, z którego wsiąkająca woda pod ziemią przemieszcza się do Aachtopfu, znajduje się nieopodal Fridingen nad Dunajem.
Do okolic znajdujących się tuż za Wiedniem prąd rzeki ma charakter zbliżony do górskiego, dopiero w dalszym biegu zmienia się w rzekę nizinną.
Dziesięć krajów ma dostęp do Dunaju. Na długości 1070,9 km (37% długości całkowitej) rzeka stanowi granicę państwową, przy czym 4 kraje (Bułgaria, Chorwacja, Mołdawia i Ukraina) mają dostęp tylko do jednego brzegu rzeki.
prawy brzeg | kilometry biegu Dunaju | lewy brzeg | ||
---|---|---|---|---|
kraj | udział w km | udział w km | kraj | |
Niemcy | 658,6 | 2888,77 | 687,0 | Niemcy |
2230,20 | ||||
Austria | 357,5 | |||
2201,77 | ||||
321,5 | Austria | |||
1880,26 | ||||
172,1 | Słowacja | |||
1872,70 | ||||
Słowacja | 22,5 | |||
1850,20 | ||||
Węgry | 417,2 | |||
1708,20 | ||||
275,2 | Węgry | |||
1433,00 | ||||
Chorwacja | 137,5 | 358,0 | Serbia | |
1295,50 | ||||
Serbia | 449,9 | |||
1075,00 | ||||
940,9 | Rumunia | |||
845,65 | ||||
Bułgaria | 471,6 | |||
374,10 | ||||
Rumunia | 374,1 | |||
134,14 | ||||
0,6 | Mołdawia | |||
133,57 | ||||
53,9 | Ukraina | |||
79,63 | ||||
79,6 | Rumunia | |||
0,00 |
w kilometrach biegu rzeki | prawy brzeg | obustronnie | lewy brzeg | |||
---|---|---|---|---|---|---|
kraj | km | % | km | km | % | |
Niemcy | 687,00 | 658,6 | 23 | 658,6 | 687,0 | 24 |
Austria | 357,50 | 357,5 | 12 | 321,5 | 321,5 | 11 |
Słowacja | 172,06 | 22,5 | 1 | 22,5 | 172,1 | 6 |
Węgry | 417,20 | 417,2 | 14 | 275,2 | 275,2 | 10 |
Chorwacja | 137,50 | 137,5 | 5 | 0,0 | 0,0 | 0 |
Serbia | 587,35 | 449,9 | 16 | 220,5 | 358,0 | 12 |
Rumunia | 1075,00 | 374,1 | 13 | 319,6 | 1020,5 | 35 |
Bułgaria | 471,55 | 471,6 | 16 | 0,0 | 0,0 | 0 |
Mołdawia | 0,57 | 0,0 | 0 | 0,0 | 0,6 | 0 |
Ukraina | 53,94 | 0,0 | 0 | 0,0 | 53,9 | 2 |
(Źródło: Komisja Dunajska, Budapeszt, styczeń 2000 – marzec 2004)
Niemcy
Dunaj powstaje 1,4 km na wschód od Donaueschingen poprzez połączenie się dwóch potoków, Brigach i Breg. Tradycyjnie jako źródło Dunaju zwykło się traktować źródło tworzące sadzawkę w samym Donaueschingen, geograficznie jednak jest nim źródło Breg w Furtwangen[8].
Na terytorium Niemiec Dunaj płynie od swojego źródła przez 687 km do granicy niemiecko-austriackiej[9] i jest dzięki temu trzecią najdłuższą rzeką Niemiec po Renie i Łabie. Na brzegach Dunaju rozłożone są liczne spore miasta, jak na przykład: Tuttlingen, Sigmaringen, Ulm, Neu-Ulm, Neuburg nad Dunajem, Ingolstadt, Ratyzbona, Straubing oraz Pasawa. Między Ulm i Kelheim Dunaj jest już drogą wodną, jednak ze znacznymi ograniczeniami w ruchu. Od Kelheim do granicy z Austrią jest już pełną drogą wodną[potrzebny przypis].
Prawobrzeżnymi dopływami Dunaju na terytorium Niemiec są rzeki Iller, która wpada do niego w Neu-Ulm, Lech z ujściem koło Marxheim, na wschód od Donauwörth, Izara koło Deggendorfu oraz Inn w Pasawie.
Lewobrzeżnymi dopływami są natomiast rzeki Wörnitz uchodząca za Donauwörth, Altmühl za Kelheim, Naab oraz Regen koło Ratyzbony. Niemieckie prawe dopływy są większymi rzekami niż lewe – największy lewy dopływ Naab przynosi tylko 40 m³/s, czyli tyle, ile najmniejszy z wymienionych prawych, Iller. Do Dunaju uchodzą także liczne mniejsze rzeki, jak choćby Riß, Roth, Lauter, Blau, Günz, Brenz, Mindel, Zusam, Schmutter, Paar, Abens, Große Laber, Vils, Ilz, Erlau czy Ranna.
W Pasawie do Dunaju uchodzi najpierw rzeka Ilz, a zaraz potem Inn. Spływające z Alp wody Innu są zielone, wody Dunaju błękitne, a płynące z terenów bagnistych wody Ilz czarne, tak więc przez pewien odcinek rzeki wody zawierają trzy kolory: zielony, błękitny oraz czarny. Dzięki zielonym wodom Innu za Pasawą zmienia się barwa wód Dunaju. Oprócz bardzo dużych ilości wprowadzanych wód Innu ważna jest także różnica głębokości pomiędzy tymi dwiema rzekami (Inn: 1,9 metra, Dunaj: 6,8 metra). W środku roku Inn prowadzi nawet o 5% więcej wody niż Dunaj, jest to jednak związane z topnieniem dużej ilości śniegu z obszaru całej Austrii. Dunajem płynie niemal niezmienna ilość wód przez cały rok, więc pomiędzy październikiem a kwietniem to on niesie zdecydowanie więcej wody.
Nad Dunajem w Niemczech znajduje się wiele znanych budowli. Są to m.in. klasztor benedyktyński w Beuron, zamek Hohenzollernów w Sigmaringen, gotycka katedra w Ulm z najwyższą wieżą kościelną świata (161,6 m), opactwo w Weltenburgu, Befreiungshalle w Kelheim, Most Kamienny i katedra św. Piotra w Ratyzbonie oraz pomnik Walhalli pod Donaustaufem, ok. 10 km od miasta. Pomiędzy opactwem w Weltenburgu i Kelheim leży interesujący geologicznie przełom Dunaju pod Weltenburgiem.
Austria
Długość Dunaju przepływającego przez ziemie monarchii Austro-Węgier, potocznie określaną Donaumonarchie („Monarchia Dunajska”), to około 1300 km.
Dzisiejsza Austria z około 350 km udziału w biegu rzeki jest pod tym względem zaledwie na szóstym miejscu wśród dziesięciu państw naddunajskich. Jednakże do Dunaju spływa woda z prawie całego terytorium kraju (zlewisko Morza Czarnego). Tylko obszar kraju związkowego Vorarlberg w znacznej części odprowadza wodę do Renu (Morze Północne), zaś bardzo mały obszar północno-zachodniego krańca Dolnej Austrii (Waldviertel) do rzeki Lainsitz (Wełtawa → Łaba → Morze Północne) oraz mała część Mühlviertel – części Górnej Austrii – również do Wełtawy.
Kilka kilometrów poniżej Pasawy leży granica austriacko-niemiecka. Niedaleko od niej znajduje się pętla Dunaju, w której rzeka na krótkim odcinku zmienia swój bieg o 180 stopni. Po około 70 km od granicy osiąga Linz, trzecie co do wielkości miasto Austrii, położone po obu brzegach Dunaju. Dalej przez Mauthausen, Enns (miejsce dopływu Anizy), Grein, gdzie rzeka osiąga swoje najgłębsze miejsce w Austrii, po około dalszych 90 km Melk z potężnym opactwem. Po następnych 35 km Dunaj przepływa przez Wachau i Dürnstein aż do Krems oraz Tullnerfeld. W pobliżu granicy państwowej ze Słowacją Dunaj biegnie przez stolicę – Wiedeń. Wiedeń przez stulecia był obok Belgradu i Budapesztu jednym z największych i najważniejszych miast naddunajskich. Rzeka stworzyła z miasta jeden z ważniejszych ośrodków handlowych, pozostając do dzisiaj znaczącą drogą handlową pomiędzy wschodem i zachodem. Aby zmniejszyć potencjalne skutki powodzi, w Wiedniu rzeka została poddana sztucznej regulacji.
Ważniejszymi dopływami Dunaju w Austrii są Inn (prawy; przy granicy z Niemcami), Aist (lewy), Traun (prawy), Aniza (prawy), Ybbs (prawy), Traisen (prawy), Kamp (lewy), Wien (prawy) i Schwechat (prawy).
Morawa (lewy dopływ) dzisiaj stanowi granicę między Czechami i Słowacją oraz Austrią i Słowacją. Historyczną granicą Austrii i Węgier (do 1921) jest Litawa (prawy dopływ).
Na terytorium Austrii znajduje się jedenaście elektrowni wodnych[10]. W Wiedniu ma siedzibę Międzynarodowa Komisja ds. Ochrony Dunaju (IKSD).
Słowacja
W odległości zaledwie 45 km od Wiednia, bezpośrednio za austriacko-słowacką granicą Dunaj mija stolicę Słowacji Bratysławę. Rzeka na terenie Słowacji tworzy krótką granicę z Austrią, płynie przez stolicę i stanowi w końcu granicę z Węgrami.
Poza Bratysławą ważniejsze słowackie miejscowości nad Dunajem to przede wszystkim Komárno (główne centrum mniejszości węgierskiej na Słowacji, w którym wpada do Dunaju największa po nim słowacka rzeka Wag) oraz położone niedaleko od granicy państwa: ostatnie słowackie miasto nad Dunajem Štúrovo, w której wpada do Dunaju Hron, i ostatnia mała miejscowość Chľaba z dopływem Ipolą.
Węgry
Na brzegach Dunaju, będącego granicą słowacko-węgierską, leży pierwsze większe miasto węgierskie Győr. Tutaj do Dunaju wpływa rzeka Raba.
W pobliżu ujścia Ipoli Dunaj koło miasta Szob opuszcza granicę i odtąd oba brzegi są węgierskie. Niedaleko stąd przedziera się na południe przez wzgórza Börzsöny, pomiędzy wzgórzami Gerecse i Pilis. Tutaj Dunaj zmienia swój bieg w Zakolu Dunaju pod Wyszehradem o około 90°. Dalej płynie zamiast z zachodu na wschód, jak dotąd, przez około 500 km prosto na południe.
Po około 40 km rzeka dopływa do największego miasta wzdłuż jej biegu, liczącej 1,8 mln mieszkańców stolicy Węgier, Budapesztu. Tutaj opuszcza teren wyżynny i biegnie dalej przez Wielką Nizinę Węgierską, której wyznacza zachodnią granicę. Następnie mija wiele małych miast, jak Dunaújváros, Baja, Paks i Kalocsa, a następnie opuszcza terytorium Węgier za Mohaczem.
Chorwacja
Chorwacja z całkowitą długością 137 km rzeki ma po Mołdawii i Ukrainie najkrótszy udział spośród 10 krajów naddunajskich. Od momentu opuszczenia terytorium Węgier rzeka tworzy naturalną granicę między Chorwacją i Serbią. Największymi chorwackimi miastami nad Dunajem są Vukovar, który podczas wojny z Serbią odniósł poważne zniszczenia, oraz Osijek, odległy tylko o 20 km od ujścia Drawy.
Serbia
Dunaj oddziela Chorwację (prawy brzeg) od Serbii (lewy brzeg). W pobliżu miejscowości Bačka Palanka rzeka zakręca, opuszcza granicę chorwacką i przecina Serbię, płynąc w kierunku południowo-zachodnim aż do granicy z Rumunią.
Tylko 25 km od miejsca, w którym Dunaj po przypłynięciu z Węgier przecina granicę przy chorwacko-serbskim przejściu granicznym z Bezdanu do Batiny, leży miasto portowe Apatin, pierwsze większe serbskie miasto naddunajskie, w którym aż do końca II wojny światowej mieszkali prawie wyłącznie Niemcy naddunajscy.
W dół rzeki prąd mija miasto Nowy Sad, którego mosty zostały poważnie zniszczone w 1999 r. podczas wojny w Kosowie. Przez ponad sześć lat połączeniem między obiema połowami miasta był most pontonowy. Był on otwierany tylko trzy razy w tygodniu, co stanowiło poważną przeszkodę w żegludze na Dunaju. Po otwarciu 11 października 2005 odbudowanego Mostu Wolności Dunaj stał się znowu spławny.
Po dalszych 75 km Dunaj osiąga Belgrad, który z liczbą 1,57 mln mieszkańców jest trzecim co do wielkości z miast naddunajskich i jedną z najstarszych stale zamieszkanych siedzib na jego brzegach (od 7000 lat). Jest on zbudowany przy ujściu Sawy, a jego centrum stanowi potężna twierdza Kalemegdan na wzniesieniu u ujścia.
W swojej dalszej drodze Dunaj przepływa obok przemysłowych miast: Pančeva z dopływem Temesz i Smederewa, gdzie do Dunaju wpada Wielka Morawa. Następnie Dunaj dociera do ruin serbskiej twierdzy Golubac obok wejścia do przełomu rzeki – Żelaznych Wrót. Dunaj płynie dalej jako rzeka graniczna Serbii i Rumunii aż do obu zapór Đerdap 1 i 2. Po stronie serbskiej znajduje się Park Narodowy Đerdap.
Rumunia
Około jedna trzecia całkowitej długości (1075 km) to Dunărea, bo tak zwany jest Dunaj po rumuńsku. Rumunia ma dostęp do rzeki od Żelaznej Bramy aż do delty – odcinki we wszystkich pozostałych państwach są krótsze. Dunaj jest dla kraju najpierw rzeką graniczną z Serbią i Bułgarią, między Równiną Baragan i Dobrudżą skręca na północ i dalej, granicząc z Ukrainą, wpada do Morza Czarnego.
Po przepłynięciu przez Żelazne Wrota Dunaj zmienia kierunek na południowy zachód do Gór Banackich, tutaj pod Izlazem wpada do Dunaju Aluta. Dalej rzeka osiąga Orszowę i, przedzierając się przez przełom, dopływa do Drobeta-Turnu Severin przy granicy bułgarskiej. Tam skręca na południe i płynie przez Gruię, Pristol i Calafat. Teraz Dunaj przez 400 km skierowany jest ku wschodowi i stanowi granicę z Bułgarią. Przepływa koło miast Dabuleni, Corabia, Turnu Măgurele, Zimnicea, Giurgiu (na przeciwnym brzegu, po bułgarskiej stronie, znajduje się miasto Ruse), Oltenița, gdzie do Dunaju wpada Ardżesz, i Călărași. Dalej jako ograniczenie Dobrudży przepływa koło miast Cernavodă. Stąd biegnie udostępniony w l. 1984–1987 Kanał Dunaj–Morze Czarne – skrót żeglugowy bezpośrednio do Morza Czarnego (o 400 km)[11], Topalu, Hirsova, Giurgeni i Gropeni, aż osiąga Braiłę i Gałacz. Dalej zaczyna się granica rumuńsko-ukraińska, a Dunaj, płynąc wzdłuż niej na zachód ku delcie i ujściu, mija miasta Tulcza i Pardina.
Bułgaria
Dla Bułgarii rzeka stanowi północną granicę z Rumunią i dlatego jedynie prawy brzeg jest częścią Bułgarii. Wzdłuż prawie 500-kilometrowego odcinka wybrzeża od 1954 do 2013 roku znajdował się tylko jeden most łączący największe bułgarskie miasto naddunajskie Ruse z rumuńskim Giurgiu. Otwarty w 2013 Most Nowej Europy jest drugim mostem granicznym. W Bułgarii rzeka mimo swojej długości ma mniejsze znaczenie niż w innych krajach. Ponieważ jest jedyną rzeką żeglowną i przebiega przez stosunkowo słabo zaludnioną północ, ma dla kraju z punktu widzenia komunikacji jedynie znaczenie regionalne. Rzeka jest wykorzystywana tylko przez małą flotę handlową. Z 12 portów naddunajskich najważniejsze są Swisztow, Ruse, Widyń, Nikopoł, Łom i Silistra; znaczącym przejściem granicznym na północnym zachodzie jest ponadto Orjachowo. W mieście Swisztow Dunaj osiąga swój najdalej wysunięty na południe punkt. Stąd płynie stopniowo na północ, opuszczając za Silistrą terytorium Bułgarii.
Mołdawia
Mołdawski udział Dunaju jest najmniejszy ze wszystkich państw naddunajskich. Jest to jedynie 340-metrowy cypel lądu pomiędzy Rumunią i Ukrainą przy ujściu Prutu, niedaleko za Gałaczem przy Giurgiuleşti. W 1999 Ukraina przekazała Mołdawii w drodze wymiany dalsze 230 m, dlatego dzisiejsza całkowita długość mołdawskiego brzegu wynosi 570 m. Mołdawia planuje wykorzystać dostęp do Dunaju, aby wybudować wzbudzający kontrowersje wielozadaniowy port (zobacz niżej).
Ukraina
Od ujścia Prutu lewy brzeg Dunaju należy do Ukrainy i rzeka stanowi granicę między nią a Rumunią. Ważniejsze miasta ukraińskie nad Dunajem, to Izmaił, Kilia oraz Wilkowe, w którym zaczyna się Kanał Bystre (zobacz niżej). Za odcinkiem ukraińskim Dunaj staje się z powrotem tylko rumuński i uchodzi do Morza Czarnego w delcie Dunaju o powierzchni około 800 tys. ha (z czego około 680 tys. ha należy do Rumunii).
W VII wieku p.n.e. Dunajem żeglowali Grecy. Pływali oni z Morza Czarnego do miasta Tomis, w którego miejscu znajduje się dziś Konstanca w Rumunii. Ich rejsy rozpoznawcze kończyły się na wysokości Żelaznej Bramy, gdzie skaliste dno oraz niebezpieczny przebieg powodował, że dla greckich statków podróż dalej w górę rzeki była niemożliwa.
Za panowania rzymskiego (od roku 29 p.n.e.[12]) Dunaj (niemal od źródła aż do ujścia) tworzył północną granicę między imperium a terenami zamieszkanymi przez ludy barbarzyńskie, będąc jednocześnie szlakiem transportowym dla wojska i drogą zaopatrzenia osad położonych wzdłuż brzegów rzeki. Od roku 37 do okresu rządów cesarza Walentyniana I (364–375) limes wzdłuż Dunaju stanowił poza kilkoma przerwami północno-wschodnią granicę cesarstwa rzymskiego. Przejście Dunaju i wkroczenie do Dacji udało się Rzymianom pod wodzą cesarza Trajana dopiero po dwóch bitwach w latach 102 i 106, po wybudowaniu mostu w 101 r. w pobliżu miasta garnizonowego Drobeta przy Żelaznej Bramie. To zwycięstwo nad Dakami umożliwiło powstanie prowincji Dacji, straconej znów w 271 r.
W IX wieku Dunaj stanowił drogę wędrówki dla azjatyckiego ludu pasterskiego Madziarów, którzy dotarli, przemierzając drogę pod prąd rzeki, poprzez kraj Chazarów do dzisiejszych Węgier i tam utworzyli pod panowaniem Stefana I wspólnie ze słowiańską ludnością tubylczą w ciągu następnych 150–200 lat dzisiejszy naród węgierski[13].
Podczas I wyprawy krzyżowej w latach 1096–1099 droga armii Gotfryda z Bouillon prowadziła tzw. droga Karola Wielkiego (Route Charlemagne) wzdłuż Dunaju od Ratyzbony do Belgradu[14]. Około 340 lat później – w odwrotną stronę – Dunaj stanowił dogodną drogę dla wojska tureckiego, przemierzającego Europę Południowo-Wschodnią. Rzeka umożliwiła Turkom szybkie poruszanie się – już w 1440 r. prowadzili oni pierwsze bitwy o Belgrad ok. 2000 km od ujścia. Zdobycie miasta udało się jednak dopiero w 1521 r. Kilka lat później (1526) wojska osmańskie rozbiły królestwo węgierskie w bitwie pod Mohaczem. Z powodu śmierci króla Ludwika II Węgry dostały się pod panowanie Austrii Habsburgów. Moment ten zapoczątkował wieloletnie rządy tej dynastii nad Dunajem.
W roku 1529 Turcy dotarli do centrum Europy Środkowej, oblężenie Wiednia zostało jednak odparte. W ten sposób została powstrzymana ekspansja Osmanów wzdłuż Dunaju. Ostateczne rozstrzygnięcia miały miejsce w XVII wieku, kiedy Turcy zostali pokonani w bitwie pod Wiedniem (1683) przez wojska pod dowództwem Jana III Sobieskiego, zaś od bitwy pod Nagyharsány (1687) zaczęli tracić terytorium i panowanie. Wskutek wycofywania się Turków wzrosła w tym okresie rola Austro-Węgier. Oprócz austriackich w rejonie Dolnego Dunaju nadal widoczne były jednak wpływy imperium osmańskiego, aż do ostatecznej straty obszarów na Bałkanach po wojnach rosyjsko-tureckich (1768–1774) oraz I i II wojnie bałkańskiej w latach 1912–1913. Dunaj w tym czasie stanowił nie tylko oś militarną i gospodarczą, ale także polityczną, kulturalną i religijną granicę między Wschodem a Zachodem.
Po II wojnie światowej w roku 1946 podjęto nowe regulacje dotyczące Dunaju, zastępujące ustalenia z Paryża (1921). W konferencji w Belgradzie (1948), podczas której ustawiono tzw. konwencję belgradzką o międzynarodowych aspektach wykorzystania rzeki[15]. W konferencji wzięły udział wszystkie państwa naddunajskie oprócz Niemiec i Austrii. Razem z ustaleniami został podpisany aneks, pozwalający na dopuszczenie Austrii do Komisji Dunajskiej[16][17]. Republika Federalna Niemiec wskutek zastrzeżeń ze strony radzieckiej przystąpiła do układu dopiero w marcu 1998, prawie 50 lat po konferencji belgradzkiej.
Niektóre z zamieszczonych tu informacji wymagają weryfikacji. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, znajdują się w sekcji Ze „zgłoś błąd” dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji. |
Rumuńska nazwa Dunaju to Dunărea. W języku bułgarskim, serbskim oraz chorwackim Dunaj to Dunav, w węgierskim Duna, a w polskim, słowackim, rosyjskim, ukraińskim i czeskim – Dunaj. Wszystkie te nazwy znajdują swe źródło w łacińskim słowie Danubius, oznaczającym rzymskiego boga rzek. W niemieckiej wersji nazwy (Donau) końcówka au wywodzi się z germańskiego ouwe (rzeka). Rdzeń /d-n/ istniał już w języku praindoeuropejskim[18]. Niewykluczone jest jednak, że nazwa Dunaju, tak jak i innych rzek (np. Dniepr, Dniestr, Doniec i Don), ma pochodzenie irańskie lub celtyckie, nadane przez mówiących językami irańskimi Scytów lub Sarmatów, albo wywodzących się z Europy Wschodniej Celtów. Dokładna analiza etymologii słowa jest trudna, gdyż zarówno w celtyckim, jak i w staroirańskim (awestyjskim) istnieje wyraz Danu (rzeka), a oba plemiona przedzierały się w kierunku Donu i Dunaju. Współczesna niemiecka nazwa Donau funkcjonuje od 1763 roku; wcześniejsze źródła podają nazwę Tonach albo Donaw.
Istniało także oddzielne łacińskie oznaczenie dolnego Dunaju – Hister (Ister), z greckiego Ἴστρος (Ístros)[19]. Wiele miast położonych nad Dunajem przyjmowało nazwy ad Istrum (nad Istrem), np. Nicopolis ad Istrum.
Hezjod podaje tę nazwę jako imię syna Okeanosa i Tetydy (Teogonia 339), odnosi się je również do celtyckich słów ys (szybki, rwący) oraz ura (woda, rzeka). Według innej interpretacji ys oznacza jednocześnie wysoko i nisko, wyrażając w ten sposób pojęcie pionu. Na terenach wcześniejszego osadnictwa Celtów wywodzi się od tego słowa również inne nazwy rzek:
- Izera (Czechy),
- Isère (Francja),
- Isel (Austria),
- IJssel (Holandia),
- Isarco (Włochy),
- Izara (Niemcy).
Hans Bahlow, autor pracy Deutschlands geographische Namenswelt (Świat nazw geograficznych Niemiec), wyszedł z założenia, że nazwa może pochodzić od cząstek es, as lub os (bagno). To mogłoby także wynikać z tego, iż rzeka Isère we Francji jest faktycznie bardzo grząską rzeką, tak jak i niegdyś Izara na południe od Monachium. Dalsze interpretacje wskazują także na prawdopodobny indoeuropejski rdzeń es bądź is, mogący oznaczać płynącą wodę.
Druga co do długości europejska rzeka pozostawiła trwałe ślady w kulturze państw nadbrzeżnych i dalszych. Oprócz licznych sag i legend także pisarze zajmowali się Dunajem – począwszy od Owidiusza, który w Żalach 3,10 opiewał wrażenie, jakie zrobiła na nim zamarznięta rzeka, i kończąc na Claudio Magrisie i Péterze Esterházym, podejmującymi temat pod koniec XX wieku. Najsłynniejszy oddźwięk w kulturze Dunaj znalazł w muzyce – w walcu Nad pięknym modrym Dunajem pióra Johanna Straussa (syna) (skomponowanym i wykonywanym pierwotnie do innego tekstu). Innym dosyć popularnym walcem nawiązującym do rzeki jest utwór Fale Dunaju rumuńskiego kompozytora Iona (Iosifa) Ivanovici.