Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach dzieli się na pierwotne, czyli takie które samodzielnie wykuwają dziuple (u nas dzięcioły z wyjątkiem krętogłowa), oraz wtórne, czyli takie, które korzystają z dziupli istniejących (większość dziuplaków[4], np. szpak)[5]. Niektóre krajowe sikory mogą zajmować dziuple gotowe jak i wydłubywać własne w miękkim, zbutwiałym drewnie[6][5][7][8][3].
Nie wszystkie dziuplaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach[9].
Dziuplaki cechuje na ogół jasna, jednolita, niemaskująca barwa skorupki jaj[4].
Dziuple drzew
Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach drzew można podzielić na pierwotne i wtórne:
Dziuplaki pierwotne
Dziuplaki pierwotne są to gatunki ptaków gnieżdżące się w dziuplach, które same wykuwają[5].
mazurek (wróbel mazurek) – zwykle skrzynki lęgowe i szczeliny w drewnianych budynkach[3]
wróbel (wróbel domowy) – szczeliny budynków oraz między innymi dziuple i skrzynki lęgowe[3]
Nie wszystkie wymienione wyżej ptaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach[9][3]. Niektóre wykorzystują skrzynki lęgowe, zabudowania, szczeliny skał, murów, stare gniazda dużych ptaków, nory itp.[3]. Puszczyki mogą przejąć gniazdo wiewiórki, kawka (Corvus monedula) zbudować gniazdo – bezładną zbieraninę gałązek – w rozwidleniu gałęzi[10]. Jerzyki pierwotnie gniazdowały w szczelinach skał (obecnie zaadaptowały się do przestrzeni miejskiej, która przypomina im skupisko skał). Gniazdujące w dziuplach jerzyki można w Polsce spotkać w Puszczy Knyszyńskiej oraz Augustowskiej[9].
Niektóre gatunki dziuplaków mogą korzystać z dziupli istniejących jak dziuplaki wtórne, albo wykuwać własne jak dziuplaki pierwotne. W Polsce są to sikory:
czubatka – sama wykuwa dziuple[6] w rozkładającym się drewnie[6][7][10]. Czasem zajmuje istniejące dziuple, zwłaszcza po dzięciole dużym[7][8]. Rzadko wykorzystuje skrzynki lęgowe[3], stare duże gniazda ptaków lub gniazda wiewiórki[6].
czarnogłówka – sama wykuwa dziuple[6][5] w zmurszałym, miękkim drewnie[6]. Sporadycznie zajmuje dziuple istniejące, naturalne lub po dzięciołach[6].
sikora uboga – w przypadku drewna rozkładającego się może dziuple modyfikować[6], a nawet wykuwać własne[6][5]. W polskich lasach uważana za dziuplaka pierwotnego, ale Puszczy Białowieskiej jest wyłącznie dziuplakiem wtórnym[5]. W skrzynkach lęgowych gnieździ się sporadycznie[3][6].
Nory ziemne
Gatunki gnieżdżące się w wygrzebanych przez siebie norach:
rdzawodrwal (Micropternus brachyurus) z rzędudzięciołowych – nadrzewne gniazda (mrowiska) mrówek z rodzaju Crematogaster i innych spokrewnionych z nimi rodzajów[2]. Dzięcioł ten również odżywia się mrówkami z kolonii, w której gniazduje[14].
trogon wyżynny (Trogon caligatus) z rzędu trogonów – gniazda os. Wcześniej wyjada wszystkie owady[14].
żołna widłosterna (Merops hirundineus) – czasami w porzuconych kopcach[2]
nadrzewne i naziemne
złotopiór rudosterny (Galbula ruficauda) z rzędu dzięciołowych - nory w brzegach, dziuple[21] oraz gniazda termitów naziemne[16][21] i nadrzewne[22].
W gniazdach termitów gnieździ się co najmniej 49 gatunków ptaków, w tym 25% zimorodków[14][23]. Wiele ptaków zwykle nie odżywia się owadami z termitiery, w której gniazdują[14].
Półdziuplaki są to gatunki gnieżdżące się nie w dziupli zamkniętej ze wszystkich stron, z jednym wąskim otworem wejściowym, ale w różnego rodzaju szczelinach murów, próchniejących drzew, pod kamieniami. Spośród gatunków krajowych byłyby to na przykład pliszka siwa i górska[2], muchołówka szara[2] i mała[3], często białorzytka[2][3].
Skorupki jaj gatunków ptaków gniazdujących w dziuplach, jamach i innych ciemnych ukryciach na ogól nie mają koloru kamuflującego, ale są jasnoniebieskie lub białe[6][11][3]. Inaczej mówiąc gatunków budujących gniazda ukryte (czyli dziuplaków) lub odkryte zamknięte, w przeciwieństwie do budujących gniazda odkryte otwarte, zwłaszcza naziemne[3]. Wynika to z braku selekcji w kierunku tworzenia jaj o maskujących deseniach[11]. Prawdopodobnie też ułatwia ich znalezienie przy słabym oświetleniu. Jeżeli dany gatunek dziuplaka miał przodków gnieżdżących się w gniazdach otwartych, może zachowywać wciąż ślady deseniu na skorupce[6][11]. Wśród dziuplaków są to na przykład nurek[11] i maskonur[6][11], sikory[11]. Z kolei biała lub kremowa barwa jaj gołębi może sugerować, że wszystkie gołębie były pierwotnie dziuplakiami[2].
Niektóre gatunki dziuplaków zmniejszają otwór dziupli.
Spośród gatunków krajowych robi tak kowalik[1], zalepiając go gliną[3][1] i iłem[3], czasem z dodatkiem nawozu krowiego[3]. Jest to odzwierciedlone w niektórych jego nazwach ludowych - kowal zalepiacz[24], lepiarz, zalepiarz[25].
Z kolei samica subtropikalnych i tropikalnychdzioborożców zalepia się od wnętrza w dziupli gliną i kałem na czas wysiadywania jaj i początkowy okres rozwoju piskląt. Pomaga jej w tym samiec[1].
Niektóre gatunki dziuplaków nie wyściełają dziupli. Jest to sytuacja wyjątkowa wśród gniazdowników. Spośród gatunków krajowych są to dzięcioły i sowy (zajmujące dziuple oraz część innych). Gniazda niewysłane mają również gnieżdżące się w norach żołna i zimorodek, ponieważ zawierają jedynie odpowiednio chitynowe szczątki owadów lub ościryb i chitynowe resztki owadów[3].
oszczędność energii[14][23]. Temperatura wewnątrz nor waha się w mniejszym zakresie niż na zewnątrz[23].
Wady:
słaba wentylacja utrudnia oddychanie w norach, zwłaszcza głębokich[23]
W Puszczy Białowieskiej najbardziej dziuplastymi i najchętniej wybieranymi przez dziuplaki drzewami są graby, głównie starsze, niestety wycinane w gospodarczych częściach puszczy na opał[5].
Skrzynki lęgowe odgrywają ważną rolę w lasach gospodarczych, ponieważ liczba dziupli jest tam niewystarczająca. Ponadto uważane są one za bezpieczniejsze od dziupli. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono jednak, że jest w nich więcej pasożytów. Wynika to stąd, że w skrzynkach pozostałości gniazd gromadzą się z roku na rok w większym stopniu niż w dziuplach naturalnych. Ponadto okazało się, że działają one tam jak pułapki ekologiczne przyciągające drapieżniki[5].
Z badań prowadzonych chociażby w Puszczy Białowieskiej wynika, że gospodarka leśna stwarza różnorakie zagrożenia dla dziuplaków (i innych ptaków). Obniżanie wieku drzewostanów i usuwanie starych oraz martwych drzew, na przykład świerków z kornikiem, sadzenie monokultur, zmniejszenie udziału kluczowych gatunków drzew (grab, osika) prowadzi do powstawania niedoboru dziupli, zubożenia bazy pokarmowej[5].
Mały słownik zoologiczny; Ptaki.Busse Przemysław (red.).Wyd.I.T.I i II.Warszawa:Wiedza Powszechna,1990. ISBN83-214-0563-0. Brak numerów stron w książce
JerzyGotzman,BolesławJabłoński:Gniazda naszych ptaków.Tablice kolorowe Jerzy Desselberger.Wyd.pierwsze.Warszawa:Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych,1972. Brak numerów stron w książce
Colin J. O.Harrison,PeterCastell:Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East.Wyd.New Edition.London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg:HarperCollinsPublishers,1989,seria:Collins Field Guide. ISBN0-00-220125-9.(ang.). Brak numerów stron w książce
Paul J.Baicich,Colin J. O.Harrison:A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds.Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida.Wyd.Second Edition.San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto:Academic Press,1997,seria:Collins Field Guide. ISBN0-12-072831-1.(ang.). Brak numerów stron w książce
Donald J.Brightsmith.Use of Arboreal Termitaria by Nesting Birds in the Peruvian Amazon.„The Condor”.102(3),s.529–538,2000. DOI: 10.1093/condor/102.3.529.(ang.).
SilviaCentrón,PaulSmith,Hugodel Castillo,Rob P.Clayi inni.Distribution and status of the Rufous-tailed Jacamar Galbula ruficauda (Aves: Galbulidae) in Paraguay.„Revista peruana de biología”.23(3),s.347–350,2016. DOI: 10.15381/rpb.v23i3.12875.(ang.).
JanuszStrutyński:Polskie nazwy ptaków krajowych.Wyd.I.Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk:Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk,1972,seria:Prace Komisji Językoznawstwa nr 33. Brak numerów stron w książce
JerzyGotzman,BolesławJabłoński:Gniazda naszych ptaków.Tablice kolorowe Jerzy Desselberger.Wyd.pierwsze.Warszawa:Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych,1972. Brak numerów stron w książce
WolfgangMakatsch:Ptak i gniazdo, jajo, pisklę.Tłumaczył Paweł Kozłowski.Wyd.pierwsze.Warszawa:Państwowe Wydawnictwo Naukowe,1957,s.42–47.
Mały słownik zoologiczny; Ptaki.Przemysław Busse (red.).Wyd.I.T.I i II.Warszawa:Wiedza Powszechna,1990. ISBN83-214-0563-0. Brak numerów stron w książce
Colin J. O.Harrison,PeterCastell:Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East.Wyd.New Edition.London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg:HarperCollinsPublishers,1989,seria:Collins Field Guide. ISBN0-00-220125-9.(ang.). Brak numerów stron w książce
Paul J.Baicich,Colin J. O.Harrison:A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds.Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida.Wyd.Second Edition.San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto:Academic Press,1997,seria:Collins Field Guide. ISBN0-12-072831-1.(ang.). Brak numerów stron w książce
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.