Język połabski
martwy język zachodniosłowiański z gałęzi lechickiej / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Język połabski?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
język połabski, język drzewiański lub dialekt drzewiański (drzewiańsko-połabski: venskă rec[1] , slüv́onsťĕ[2] , slüvensťĕ lub vensťĕ – obie formy znaczyły to samo, tj. „słowiański”[3]) – wymarły język zachodniosłowiański, należący do grupy języków lechickich. Był to język plemion, które od ok. VIII wieku zasiedlały północno-zachodnią Słowiańszczyznę[4].
Obszar | |||||
---|---|---|---|---|---|
Liczba mówiących | |||||
Pismo/alfabet | |||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||
Kody języka | |||||
ISO 639-2 | sla | ||||
ISO 639-3 | pox | ||||
IETF | pox | ||||
Glottolog | pola1255 | ||||
WALS | plb | ||||
SIL | POX | ||||
Występowanie | |||||
Obszar występowania języka kaszubskiego (Kaszuby) Obszar występowania języka drzewiańsko-połabskiego tuż przed jego wymarciem w XVIII wieku (Wendland) Obszar występowania języków serbołużyckich (Łużyce) | |||||
W Wikipedii | |||||
| |||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Określenie „język połabski” jest używane często – np. przez prof. Kazimierza Polańskiego – w odniesieniu do dialektu Drzewian[4], jako że gwary właściwych Połabian zostały wcześniej zgermanizowane i nie zachowały się po nich żadne zabytki poza toponimami. Inne określenia tego narzecza to: język Wendów lüneburskich, względnie lünebursko-wendyjski, język drzewiańsko-połabski, język Drzewian połabskich, język Drzewian załabskich, język drzewiański[5].
Chociaż jest to język wymarły, istnieją niewielkie grupy zajmujące się próbami jego ożywienia[6].
Historia
Język połabski używany był na lewym brzegu Łaby w okolicach miast Wustrow, Lüchow i Dannenberg do 3 października 1756 roku (został wyparty przez język dolnoniemiecki), kiedy zmarła ostatnia kobieta, mówiąca jeszcze tym językiem. Obszar ten znany jest pod nazwą Drawehn oraz późniejszym określeniem Wendland. Ludność używająca tego języka prawdopodobnie była potomkami plemienia Drzewian, wymienionego po raz pierwszy w dokumencie króla niemieckiego Henryka II z 1004 roku[7]. Język połabski istniał tylko w formie ustnej aż do XVIII wieku, kiedy miejscowi Niemcy (głównie pastorzy) sporządzili pierwsze zapisy. Miał duże zróżnicowanie dialektalne, co wynikało z izolacji poszczególnych skupisk ludności połabskiej.
Język połabski zapisywany był w alfabecie łacińskim, zachowało się jednak niewiele tekstów pisanych. Świadectwa pisane obejmują przede wszystkim wyrazy i zwroty z tłumaczeniem na język niemiecki i francuski.
Fonologia synchroniczna i diachroniczno-porównawcza
Fonologia synchroniczna
Akcent
Akcent w języku połabskim padał na ostatnią niezredukowaną sylabę wyrazu. Mogła to być sylaba ostatnia bądź przedostatnia, także w ramach paradygmatu jednego wyrazu – stąd też akcent połabski był ruchomy[8].
Spółgłoski[9]
Fonologia diachroniczno-porównawcza
W niniejszym rozdziale przedstawiony zostanie wywód połabskich głosek ze stanu prasłowiańskiego, względnie pralechickiego (zgodnie z ustaleniami Tadeusza Lehra-Spławińskiego i Kazimierza Polańskiego). Rekonstruowane głoski prasłowiańskie oznaczane będą gwiazdką (*), kierunek zmian symbolizuje strzałka.
Samogłoski
Płb. a
- a < *ь_P (P = spółgłoska palatalna), np. pan < *pьnь `pień`
- ar < *ŕ̥ (/r/ sonant miękkie), np. varbă < *vŕ̥ba `wierzba`
- a < *i, y przed *r, np. sar < *syrъ `ser`
- a < *j_e przed T (T = spółgłoska zębowa twarda), np. jadlă < *jedla `jodła`
Płb. å
- å < *v_o_!P (!P = spółgłoska nie-palatalna), np. vådă < *voda `woda`
- å < *r_a-, np. rånü < *rano `rano`
- å < *j_ь_!P (nieakcentowane), np. jåglă < *jьgl'a `igła`
- å < *ъ (mocny), np. dråvnü < *drъvьno `drewno`
- å < ь_!P, np. p'ås < *pьsъ `pies`
- rå- < *or- (tzw. grupa orT), np. råmą < *ormę `ramię`
- lå- < *ol- (tzw. grupa olT), np. låbi < *olbe `Łaba`
Płb. e
- e < *e_!P, np. led < *ledъ `lód`
- e < *e_ŕ, np. berĕ < *beretъ `bierze`
- e < *ě_
- e < *ě_!T, np. svećă < *světja `świeca`
- -re- < *_ĕr_!P (tzw. grupa TerT), np. breză < *bĕrza `brzoza`
Płb. ė
- ė < *X_ъ_P (X = spółgłoski tylnojęzykowe), np. x́ėmil < *xъmelь `chmiel`
- ė < *j_ь-, np. jėver < *jьverъ `wiór, trzaska`
- ė < *ь_j, np. bėjĕ < *bьjetъ `bije`
- ė < samogłoska epentetyczna po ť, ď, przed P, np. vǫďėl < *vǫglь `węgiel`
Płb. ö
- ö < *o_(T, ŕ), np. prösü < *proso `proso`
Płb. o
- o < *a (staropołabskie długie), np. zobo < *žaba `żaba`
- ’o < *ě_T (przegłos lechicki), np. ľotü < *lěto `lato`
- -or- < *_ar_ < *_ăr_ (tzw. grupa TorT), np. korvo < kărva `krowa`
- -or- < *r̥, np. gornăk < *gr̥nъk `garnek`
- -or- < *ŕ̥_T, np. źornü < *zŕ̥no `ziarno`
Płb. i
- i < *e_P, np. lizĕ < *ležitъ `leży`
- vi- < *o_P- np. viďėn < *ognjь
- i < v_o_P, np. vićă < *ovьca `owca`
Płb. ü
- ü < *o_, np. våknü < *okъno `okno`
- ü < *o_(!T, !r, !ŕ), np. büg < *bogъ `bóg`
Samogłoski nosowe
- ’ǫ̇ < *ę_T (przegłos lechicki), np. ṕǫ̇tĕ < *pętъjь `piąty`
- ą < *P_ǫ, np. zimą < *zemjǫ `ziemię`[10]
- ǫ̇ < *ǫ, np. pǫ̇p < *pǫpъ `pępek`
- ą < *ę, np. vązĕ < *vęžetъ `wiąże`[11]
- ai < *i, *u (w przyimkach i prefiksach), *u (zawsze w niektórych gwarach), np. ai tibĕ < *u tebe `u ciebie`, aibezăt < *uběžati `uciec`, ďaimnĕ < *gumьno `gumno`
- au < *u (poza przyimkami i prefiksami), np. dausă < *duša `dusza`
- åi < *y, np. dåim < *dymъ `dym`
- åu < *ĺ̥, *l̥, np. cåun < *čĺ̥nъ `czółno`, dåug < *dl̥gъ `dług` (z wyjątkiem gwary Süthen, gdzie *ĺ̥, *l̥ > /u/)[12]
Samogłoski zredukowane
- ă < zredukowane *a, *ě, *ъ, *ь, *aje, *oje
- ĕ < zredukowane *u, *y, *i, *o, *e[13]
Leksyka i korpus tekstów
Zachowane słownictwo nie tworzyło jednolitego systemu, co związane było z niewykształceniem się standardu literackiego oraz ubożeniem leksykalnym na skutek germanizacji[14]: każdy wyraz miał wiele znaczeń i każde znaczenie mogło być wyrażone kilkoma wyrazami, np. słowo zaivăt (por. pol. żywot) oznaczało ciało, serce, brzuch lub nawet życie; słowo råt znaczyło usta, wargi oraz dziób, pysk.
Teksty ciągłe w języku połabskim są bardzo nieliczne i ubogie: modlitwa Ojcze nasz i pieśń weselna. Ponieważ zapisywali je Niemcy, mają one złożoną pisownię, nie oddającą najlepiej dźwięków połabskich. Ponadto pochodzą one wyłącznie z końcowego okresu istnienia języka, kiedy mówili nim już tylko najstarsi mieszkańcy Wendlandu – z tego powodu widoczne są w nim bardzo liczne zapożyczenia z miejscowego dialektu północnodolnosaksońskiego. Język połabski miał cechy języka pozbawionego normy literackiej, rozwijającego się w izolacji od innych języków słowiańskich i używanego przez ludność wiejską (dużą zmienność i innowacyjność).
Bezokolicznik (Infinitivus)
Bezokolicznik w języku połabskim posiadał końcówkę z twardym -t. Również spotyka się formy jak sect, våvlåct, pict, rict zamiast spodziewanych i niewątpliwie dawniej istniejących typu *sec < *sěkti. Występowały tu także formy z analogicznym -st: tipst ‖ tist (por. scs. tepǫ, teti) i pügripst. Szczupłość zachowanego materiału nie pozwala stwierdzić, czy omawiany proces analogiczny objął więcej form.
W zabytkach mamy sporo słów z *-nǫti zachowanym w bezokoliczniku jako -nǫt: tągnǫt, våstągnǫt, zoməknǫt, våztəknǫt, dvaignǫt itd. Nie widać tu tendencji do jakichś zmian w zakresie użycia sufiksu *-nǫ-.
Fragment drzewiańskiej pieśni weselnej Ptasie wesele
(zapis niemiecki)
Katü mês Ninka bayt? Telka mês Ninka bayt.
Têlka ritzi woapak ka neimó ka dwemo:
Jôs gis wiltga grisna Sena, Nemik Ninka bayt.
(Kto ma być panną młodą? Kawka (dl-niem. "toleke") ma być panną młodą.
Kawka odpowiada (mówi wzajemnie do nich dwojga):
Ja jestem bardzo brzydką kobietą, nie mogę być panną młodą.)
Modlitwa Pańska
(zapis oryginalny ze słownika Henniga[15])
Nôße Wader,
ta toy giß wa Nebisgáy,
Sjungta woarda tügí Geima,
tia Rîk komma,
tia Willia ſchinyôt,
kok wa Nebisgáy,
tôk kak no Sime,
Nôßi wißedanneisna Stgeiba doy nâm dâns,
un wittedoy nâm nôße Ggrêch, kak moy wittedoyime nôßem Grêsmarim,
Ni bringoy nôs ka Warſikónye, tay löſoáy nôs wit wißókak Chaudak.
Amen.
Porównanie słownictwa z innymi językami słowiańskimi
polski | połabski drzewiański[16] | kaszubski | dolnołużycki | górnołużycki | czeski | bułgarski | rosyjski |
---|---|---|---|---|---|---|---|
człowiek | clåvăk | człowiek | cłowjek | čłowjek | člověk | човек [czowek] | человек [čełaviék] |
wieczór | vicer | wieczór | wjacor | wječor | večer | вечер [weczer] | вечер [viéčer] |
brat | brot | brat, bracyna | bratš | bratr | bratr | брат [brat] | брат [brat] |
dzień | dan | dzéń | źeń | dźeń | den | ден [den] | день [dień] |
ręka | rǫkă | rãka | ruka | ruka | ruka | ръка [răka] | рука [ruká] |
jesień | preńă zaimă, jisin | jeséń, wieséń | nazymje | nazyma | podzim | есен [esen] | осень [òsień] |
śnieg | sneg | sniég | sněg | sneh | sníh | сняг [snjag] | снег [snieg] |
lato | ľotü | lato | lěśe | lěćo | léto | лято [ljato] | лето [léta] |
siostra | sestră | sostra | sotša | sotra | sestra | сестра [sestra] | сестра [siestrá] |
ryba | råibo | rëba | ryba | ryba | ryba | риба [riba] | рыба [rýba] |
ogień | viďėn | òdżiń | wogeń | woheń | oheň | огън [ogăn] | огонь [agòń] |
woda | wådă | wòda | wóda | woda | voda | вода [woda] | вода [vadá] |
wiatr | v́otĕr | wiater | wětš | wětřik, wětr | vítr | вятър [wjatăr] | ветер [viétier] |
zima | zaimă | zëma | zyma | zyma | zima | зима [zima] | зима [zimá] |
- KazimierzK. Polański KazimierzK., Gramatyka języka połabskiego, 2010.brak strony (książka)
- Rzetelska-Feleszko 2002 ↓, s. 363.
- Polański 2010 ↓, s. 18.
- Słownik nowopołabsko-polski – Conlanger [online], jezykotw.webd.pl [dostęp 2024-02-10].
- Polański 2010 ↓, s. 17.
- Polański 2010 ↓, s. 48.
- Polański 2010 ↓, s. 83-84.
- Polański 2010 ↓, s. 49-62.
- Polański 2010 ↓, s. 63-69.
- Polański 2010 ↓, s. 70-79.
- Polański 2010 ↓, s. 80-82.
- Siatkowska 1992 ↓, s. 246.
- Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-25)]. (niem.).
- Polański 2010 ↓, s. 184-202.
- KazimierzK. Polański KazimierzK., Słownik etymologiczny Drzewian połabskich, t. 5, Warszawa 1993.
- KazimierzK. Polański KazimierzK., Słownik etymologiczny Drzewian połabskich, t. 6, Warszawa 1994.
- KazimierzK. Polański KazimierzK., Gramatyka języka połabskiego [online], 2010.
- EwaE. Rzetelska-Feleszko EwaE., Polabisch, [w:] Wiener Enzyklopädie des Europäisches Ostens. Band 10: Lexikon der Sprachen des Europäischen Ostens, Klagenfurt 2002 [zarchiwizowane z adresu 2007-09-27].
- EwaE. Siatkowska EwaE., Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10061-3.
- Stieber Z., Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, fleksja werbalna, Warszawa 1973.
- Słownik etymologiczny języka Drzewian połabskich, zeszyt 1: ed. Tadeusz Lehr-Spławiński & Kazimierz Polański, Wrocław, 1962, od zeszytu 2: ed. K. Polański, Wrocław, 1971-
- Kazimierz Polański & Janusz Sehnert: Polabian-English Dictionary. The Hague: Mouton 1967
- Gramatyka języka połabskiego – autorstwa Kazimierza Polańskiego (pod redakcją Jana Okuniewskiego) wydanie elektroniczne
- czeska strona o języku połabskim – zawiera również teksty w tym języku oraz słownik polsko-połabski i połabsko-polski