Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kontrowersja ariańska – termin używany na oznaczenie długoletnich sporów o ortodoksję rozpoczętych w IV w. między tzw. Wielkim Kościołem a wyznawcami arianizmu.
Nauczanie Ariusza zostało potępione przez miejscowy synod w Aleksandrii w 319 r., a następnie odrzucone, jako sprzeczne z wiarą Kościoła, przez pierwszy od czasów apostolskich powszechny, ekumeniczny sobór chrześcijaństwa, zwany Soborem nicejskim (325 r.). Potępienie potwierdził następny Sobór powszechny – Konstantynopolitański I (381).
Jednym z teologów współczesnych Ariuszowi, którzy najdobitniej przeciwstawiali się arianizmowi, wykazując niezgodność jego poglądów z wiarą Kościoła, był Atanazy, biskup Aleksandrii (295-373). Antyariańska argumentacja Atanazego wynikała z obserwacji prostej wiary Kościoła, który w swej praktyce modlitewnej i liturgicznej nie tylko kierował się do Ojca przez Syna, lecz również wprost do Chrystusa. Z ariańskiego punktu widzenia chrześcijanie adorowali stworzenie, czyli popełniali bałwochwalstwo[1].
Jednym z podstawowych argumentów za boskością Syna i Ducha Świętego, był dla Atanazego nakaz misyjny Jezusa Chrystusa, w którym Pan polecił udzielać chrztu: w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (Mt 28,19). Atanazy wykazywał, że gdyby uznać, iż arianie mają rację, wówczas sama formuła chrztu byłaby jednoczesnym poleceniem się Stwórcy i dwóm stworzeniom, co z chrztu czyniłoby hybrydę. „Nie powinniśmy być chrzczeni w imię Niepowstałego i Powstałego (…), lecz w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”. Jak zauważył Michael Fiedorowicz, ponieważ trynitarna formuła chrztu powstała jeszcze przed kontrowersją wywołaną przez Ariusza, dlatego argument ten miał dużą siłę dowodową jako świadectwo wiary Kościoła[2][3].
Arianizm miał wielu politycznych i niepolitycznych zwolenników, popierali go następcy cesarza Konstantyna Wielkiego oraz Euzebiusz z Nikomedii[4]. Zanikł on prawdopodobnie ok. VII w n.e.[5] Sam Atanazy, w wyniku nacisków na cesarza ze strony arian, był czterokrotnie usuwany ze swej stolicy biskupiej w Aleksandrii. Za piątym razem w 369 r. wierni diecezji wymusili na cesarzu odwołanie reskryptu[6].
W Kościele syryjskim adoracja Chrystusa odgrywała rolę kryterium rozróżniania pomiędzy ortodoksyjną wiarą w Chrystusa a arianizmem, gdyż w chrześcijaństwie, podobnie jak w Judaizmie, stworzenie nigdy nie może być przedmiotem adoracji, lecz tylko adoratorem, oddającym chwałę i cześć Boską /(gr.) δόξα, doksa/[7]. Liturgiczna cześć Boska oddawana Chrystusowi w Kościołach chrześcijańskich świadczyła o wyznawaniu Boskiej natury Zbawiciela[8][9]. Ariusz nie negował biblijnej koncepcji oddawania „czci” Chrystusowi, gdyż nie negował Pisma Świętego, które o tym mówiło (por. J 5,23). Rozumiał jednak słowo „czcić” (gr. τιμάω, timao[10]) jako „szacunek” (gr. τίμιος, timios)[potrzebny przypis][11]. Słowo czcić (timao) występuje w Ewangelii Mateusza 15,4-5 w odniesieniu do czci ojca i matki. Natomiast w Ewangelii Jana 5 ,22-23 mowa jest o czczeniu Syna, tak jak Ojca:
Ojciec bowiem nie sądzi nikogo, lecz cały sąd przekazał Synowi, (23) aby wszyscy oddawali cześć (gr. τιμάω, timao) Synowi, tak jak oddają cześć Ojcu. Kto nie oddaje czci Synowi, nie oddaje czci Ojcu, który Go posłał[12].
Jak podawał Sozomen (400-450), arianie jeszcze za czasów Jana Chryzostoma (350-407 r.) śpiewali hymny ubliżające Trójcy Świętej[13].
Hilary, biskup Poitiers, przeciwstawiał się arianizmowi w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Galii. Jednym z pierwszych kroków po wyborze na biskupa ok. 353 r. było przekonanie części hierarchii galijskiej, która pozostała ortodoksyjna, by ekskomunikować ariańskiego biskupa Arles Saturninusa oraz jego dwóch wybitnych sprzymierzeńców, Ursacjusza i Walensa.
W tym samym czasie napisał do cesarza Konstancjusza II ze skargą na prześladowania ze strony arian, którymi próbowali zetrzeć swoich przeciwników[14]. Niestety na synodzie w Biterrae (nowożytne Béziers), zwołanym w 356 r. przez Konstancjusza, by zakończyć ciągnące się spory, cesarskim reskryptem Hilary został wygnany, a następnie przewieziony z Tuluzy nad Rodanem do Frygii w Azji Mniejszej. Spędził tam na zesłaniu prawie cztery lata. Kontynuował jednak z oddali rządy swoją diecezją, pisząc jednocześnie ważne traktaty teologiczne, odnoszące się do zagadnień arianizmu. M.in. list napisany w 358 r. do biskupów semi-ariańskich Galii, Germanii i Brytanii zatytułowany De synodis albo De fide Orientalium (O wierze chrześcijan Wschodu). Wyłożył w nim prawdziwe poglądy biskupów Wschodu na temat kontrowersji nicejskiej w sprawie nauczania Ariusza. Napisał także traktat O Trójcy (łac. De trinitate libri XII)[15], w którym wyraził po łacinie subtelną teologię trynitarną języka greckiego. Traktat O synodach został uznany przez niektórych zwolenników Hilarego za zbyt łagodny wobec arian. Biskup Hilary odpowiedział na te zarzuty dziełem: Apologetica ad reprehensores libri de synodis responsa. Uczestniczył w tym czasie też w wielu synodach, m.in. w synodzie w Seleucji (359 r.), na którym zwyciężył pogląd promujący użycie słowa homoion (gr. podobny) w odniesieniu do substancji Syna, jak również zakazano wszelkiej dyskusji nad Jego boską substancją. Po synodzie w Konstantynopolu w 360 r., który wraz z cesarzem Konstancjuszem II zatwierdził decyzje synodów w Ariminum oraz w Seleucji, Hilary napisał gorzki list In Constantium (Do Konstancjusza), w którym nazwał cesarza antychrystem i prześladowcą ortodoksyjnych chrześcijan[16].
Biskup Mediolanu Ambroży (339-397) układał hymny do liturgii mediolańskiej, wysławiające Trójcę Świętą, co spotkało się z ostrą krytyką Arian. Biskup Ambroży sam o tym wspominał w jednym ze swych kazań:
Opowiadają [arianie], że lud jest oszukiwany także śpiewaniem moich hymnów. (…) Cóż bowiem potężniejsze, jak wyznawanie Trójcy, która codziennie sławiona jest ustami całego ludu? Na wyścigi wszyscy starają się wyznawać wiarę, umieją wierszami głosić Ojca i Syna i Ducha Świętego. Wszyscy więc stali się nauczycielami, chociaż zaledwie mogli być uczniami[17][2].
Istotną rolę w kontrowersji ariańskiej odegrali Ojcowie kapadoccy. Idąc za nauczaniem Orygenesa, w teologii Trójcy Świętej określili bardziej wyraźnie rozróżnienie między wspólną substancją (ousia) a hipostazami, czyli osobami. Dopomogli dookreślić rozumienie Ducha Świętego jako Osoby Boskiej. Bazyli Wielki napisał traktat na ten temat O Duchu Świętym[18]. Nauczanie o boskości Ducha Świętego zostało podjęte i potwierdzone na Soborze konstantynopolitańskim I (381 r.) i umieszczone w Credo nicejsko-konstantynopolskim, uznawanym po dziś dzień przez wszystkie główne wyznania chrześcijańskie[19].
Na przełomie IV/V w. na Zachodzie głównym teologiem przeciwstawiającym się arianom był Augustyn z Hippony. W swoim traktacie O Trójcy Świętej kładł mocny nacisk na równość Osób boskich, widząc w umyśle człowieka stworzony obraz Trójcy, w postaci triady: poznanie-pamięć-miłość Boga. Augustyn argumentował, że Duch, jako Miłość, pochodzi zarówno od Ojca, jak i od Syna. Tymi twierdzeniami dał podstawy teologiczne dla doktryny o Filioque[19]. Augustyn zmarł w 430 r. w czasie, gdy jego miasto biskupie Hippona było oblegane przez ariańskiego króla Wandalów, Genzeryka.
Formuła dogmatyczna ułożona na Soborze chalcedońskim (451 r.), opisująca Jezusa Chrystusa jako jedną osobę mającą w sobie dwie natury – boską i ludzką: bez zmieszania, bez zmiany, bez podzielenia i bez rozłączenia, wyznaczała granice, poza które już nie mógł wyjść nikt, kto zajmował się chrześcijańską chrystologią[20].
Do koncepcji ariańskich powrócono na nowo podczas reformacji. Arianami byli Bracia Polscy, z którymi sympatyzowali, a nawet w pewnym sensie się z nimi identyfikowali m.in. Szymon Budny i Andrzej Frycz Modrzewski.
Natura relacji Ojca i Syna została również określona w Credo Ludu Bożego, ogłoszonego przez papieża Pawła VI po Soborze watykańskim II w 1968 r.:
Wierzymy w Pana naszego Jezusa Chrystusa, który jest Synem Bożym. Jest On Słowem wiekuistym; zrodzonym z Ojca przed wszystkimi wiekami i współistotny z Ojcem, czyli (po gr.) homousios to Patri, przez którego wszystko się stało. Przyjął On ciało za sprawą Ducha Świętego z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem; równy więc Ojcu co do bóstwa, a mniejszy od Ojca ze względu na człowieczeństwo, całkowicie jeden, nie przez zmieszanie natur, gdyż nie jest to możliwe, lecz jednością osoby[21].
Zarówno arianie, jak i ich przeciwnicy w uzasadnieniu swojego stanowiska teologicznego odwoływali się do autorytetu Biblii. Teksty biblijne, na które powoływały się obie strony konfliktu, można podzielić na trzy grupy:
Inne wersety biblijne:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.