Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich – nadanie chłopom prawa własności do posiadanej przez nich ziemi, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych, tj. poddaństwa, pańszczyzny[2], czynszu, darmoch itp. Na ziemiach polskich uwłaszczenie przeprowadzono: w Galicji, czyli zaborze austriackim w 1848 r., w zaborze pruskim w latach 1808–1850, natomiast w zaborze rosyjskim dwuetapowo w latach 1861-1864; w 1861 r. na tzw. ziemiach zabranych, a w 1864 r. w rosyjskim Królestwie Polskim (Kongresówce)[3]. Kwestia uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim stała się przedmiotem ostrej politycznej rozgrywki między caratem a powstańcami[4].
W Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim nadanie chłopom ziemi na własność, przeprowadzono na mocy ukazu o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim wydanego 19 lutego?/2 marca 1864 przez cara Aleksandra II Romanowa, wprowadzającym uwłaszczenie pełne i natychmiastowe za odszkodowaniem[5]. Były to warunki podobne do ogłoszonych przez Rząd Narodowy w manifeście z 22 stycznia 1863, wprowadzającym uwłaszczenie bez wykupu[6] i zapewniający właścicieli majątków ziemskich, że wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Państwa[7]. Ruch chłopski z 1861 roku, obejmujący swym zasięgiem kilkaset wsi był sygnałem, że stosunki na wsi należy zmienić, ponieważ właśnie tego roku uwłaszczono m.in. polskich chłopów na ziemiach zabranych, jednak pominięto Kongresówkę[3]. Chłopi żywili nadzieje że posiadaną ziemię otrzymają na własność bez zobowiązań, uważali też, że mają prawo do lasów i gruntów folwarcznych. Antyfeudalne wystąpienia nie przyniosły chłopom spodziewanych rezultatów, przyczyniły się jednak do zmiany renty odrobkowej na pieniężną. Na większe reformy przed powstaniem styczniowym właściciele ziemscy nie zdobyli się[8]. Wiosną 1863 chłopi w Królestwie faktycznie zaprzestali wszelkich świadczeń na rzecz dworów. Narastające niezadowolenie i wzrost świadomości chłopskiej utwierdzał ich w przekonaniu że właściciele ziemscy zrobią wszystko aby nie dopuścić do nadania włościanom ziemi na własność, co miało znaczny wpływ na postawę chłopów w czasie powstania styczniowego[9]. W związku z napiętą sytuacją na wsi trwającą aż do wybuchu powstania w 1863 roku rząd powstańczy nie szczędził chłopom obietnic, obiecując że ziemia którą posiadają stanie się ich własnością wraz z budynkami. Chłopom małorolnym i bezrolnym za udział w powstaniu obiecywano co najmniej po 3 morgi ziemi[10]. Chłopi zachowali jednak sceptycyzm wobec obietnic rządu powstańczego[11]. Ukaz carski z 2 marca 1864 potwierdzał zasadę uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim bez obowiązku spłat na rzecz dotychczasowych właścicieli gruntu i z pełną indywidualną własnością ziemi. Zasady te, odrębne od regulacji na innych terenach imperium rosyjskiego miały odebrać powstaniu styczniowemu poparcie chłopów i były świadomym elementem jego pacyfikacji[12]. Konsekwencją powstania styczniowego była również modyfikacja zasad reformy agrarnej na tzw. ziemiach zabranych[13], na korzyść chłopów[14].
Uwłaszczenie przeprowadzono za odszkodowaniem pieniężnym przyznanym byłym właścicielom, głównie szlachcie i klerowi[15].