Praworządność – w szerokim, opisowym sensie jest to przestrzeganie prawa. Praworządne jest państwo czy społeczeństwo, w którym normy prawne są powszechnie przestrzegane^[1]. Sposób rządzenia oparty na poszanowaniu prawa określa się również jako nomokrację^[2]. W węższym, normatywnym sensie, jako zasada praworządności legalizm, czy zasada legalizmu, oznacza zasadę działania instytucji publicznych, zgodnie z którą instytucje te mogą działać wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych im przez normy prawne (praworządność formalna). Wyróżnia się również praworządność materialną, zgodnie z którą oprócz ram prawnych, organ powinien działać również zgodnie z szerszym systemem aksjologicznym i celami danego społeczeństwa (szczególnie spełniać wymogi sprawiedliwości)^[3]. Legalizmu nie należy mylić z legalnością, czyli stwierdzeniem, czy określona czynność została dokonana zgodnie z obowiązującym prawem. Legalizm jest ogólną zasadą, a legalność stwierdzeniem pewnego stanu prawnego.

Zasada praworządności

W krajach Europy kontynentalnej zasada praworządności wchodzi w skład idei państwa prawa^[4]. Obok zasady praworządności, istotnym jej elementem są również m.in. gwarancje praw i wolności obywatelskich. W krajach systemu common law, zasada praworządności określana jest jako rule of law. Zasada praworządności stanowi jedną z podstawowych zasad funkcjonowania instytucji państwowych. W demokracjach liberalnych jest jedną z naczelnych zasad prawa konstytucyjnego i administracyjnego. Zgodnie z art. 4 Europejskiego Kodeksu Dobrej Administracji urzędnik ma działać zgodnie z zasadą praworządności, stosować uregulowania i procedury zapisane w prawnych przepisach Wspólnot. Ma również zwracać uwagę na to, aby decyzje dotyczące praw lub interesów pojedynczych osób posiadały podstawę prawną, a ich treść była zgodna z obowiązującymi przepisami prawnymi^[5].

Zasada praworządności w Polsce

Zasada praworządności jest jedną z naczelnych zasad konstytucyjnych. Została uregulowana w art. 7 Konstytucji, który mówi, że organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. Art. 7 Konstytucji wynika bezpośrednio z art. 2 Konstytucji RP, mówiącego, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej^[6]. Zasada praworządności została też uregulowana w innych aktach prawnych. Szczególną rolę pełni w prawie administracyjnym, będąc jedną z zasad ogólnych tej gałęzi prawa. Art. 6 Kodeksu postępowania administracyjnego wskazuje, że „organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa”. Zgodnie z art. 7 k.p.a. „organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli”^[7]. Podobne regulacje znajdują się też w prawie podatkowym. Art. 120 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, mówi, że „organy podatkowe działają na podstawie przepisów prawa”^[8]. Wykładnia zasady praworządności była też treścią wielu orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego, Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego.

Gwarancje praworządności

Gwarancje praworządności to zabezpieczenia tego, aby zasada praworządności przyjęła realne kształty w rzeczywistości. Wyróżnia się dwa typy gwarancji praworządności:

• gwarancje personalne – związane są z jakością podmiotów, ludzi, powoływanych na stanowiska organów władzy publicznej (gwarancje etyczne, odpowiedni poziom wykształcenia, zapewnienie gwarancji socjalnych),
• gwarancje instytucjonalne – obejmują instytucje prawne, których celem jest ochrona praworządności i reagowanie na przypadki jej łamania (gwarancje w procesie stanowienia i stosowania prawa).