104 Kompania Syndykalistów

104 Kompania Związku Syndykalistów Polskich – oddział bojowy Rejonu I Obwodu Śródmieście AK wywodzący się ze Związku Syndykalistów Polskich uczestniczący w powstaniu warszawskim.

104 kompania AK „Syndykalistów”

Historia
Państwo	Polskie Państwo Podziemne
Sformowanie	po 1943
Rozformowanie	6 września 1944
Dowódcy
Pierwszy	ppor. rez. Kazimierz Puczyński „Wroński”
Działania zbrojne
II wojna światowa (Powstanie warszawskie)
Organizacja
Dyslokacja	Warszawa
Rodzaj wojsk	wojska lądowe
Podległość	Zgrupowanie „Róg” Grupa AK Północ

Tablica poświęcona 104 Kompanii Syndykalistów na ścianie Pałacu Krasińskich

Tablica na Starym Mieście

Geneza oddziału

104 kompania została sformowana w ramach Armii Krajowej w 1943, na bazie oddziału bojowego Związku Syndykalistów Polskich. Początkowo oddział funkcjonował jako pluton 1028 Rejonu I Obwodu śródmieście AK^[1].

Po przeformowaniu w kompanię, weszła ona w skład I Zgrupowania I Rejonu. Przed powstaniem została wyodrębniona ze zgrupowania i stanowiła odwód komendanta I Rejonu w składzie:

• dowódca – ppor. rez. Kazimierz Puczyński „Wroński”;
• zastępca – ppor. rez. Witold Potz „Koperski”;
• szef – Stefan Zakrzewski „Zagórski”;
• Pluton 1128 – ppor. Roman Kozłowski „Szczerba”;
• Pluton 1129 – NN
• Pluton 1130 – NN „Jordan”^[2].

30 lipca kompania otrzymała z dowództwa Rejonu 12 granatów Sidolówek. Kwatera kompanii znajdowała się w fabryce firanek Szlenkiera przy ul. Świętojerskiej 10. W dniu 1 sierpnia przed godz. 17.00, dotarło tam sześćdziesięciu żołnierzy, w tym piętnaście kobiet. Uzbrojenie stanowiły: 5 pistoletów, 200 sztuk amunicji, dwa rewolwery i 12 granatów^[3].

Udział w powstaniu

Pierwszy atak na szkołę przy ul. Barokowej nie udał się. W nocy z 1 na 2 sierpnia wskutek napływu ochotników kompania została przeformowana. Podporządkowano ją Zgrupowaniu „Róg” w ramach Grupy „Północ” pod dowództwem płk. Karola Ziemskiego „Wachnowski”.

Początkowo 104. kompania ZSP liczyła ok. 50 ludzi, ale w miarę walk dołączali do niej nowi żołnierze, głównie ochotnicy, w wyniku czego już 3 sierpnia doszła do stanu ok. 360 osób. Uzbrojenie na początku walk wynosiło jedynie 5 pistoletów i 10-12 granatów własnej produkcji, ale szybko poprawiło się, zwłaszcza po zdobyciu 2 sierpnia Pałacu Krasińskich i w wyniku dalszych zdobyczy na Niemcach. Dowództwo kompanii stworzyło dla niej zaplecze aprowizacyjne w postaci kuchni polowej, w której wypiekano także chleb, i magazynów żywności, a także szpitala polowego (na jego czele stał strz. z cenzusem dr med. Adam Krakowski ps. „dr Adam” (od 16 sierpnia ppor., 26 sierpnia odznaczony Krzyżem Walecznych). Dożywiano również ludność cywilną.

1 sierpnia 104. kompania ZSP brała udział w dwóch nieudanych atakach na budynek szkoły przy ul. Barokowej 6, w którym mieścił się niemiecki szpital^[4]. W nocy większość Niemców ewakuowała się i następnego dnia szkoła została zdobyta (ok. 50 jeńców oraz sporo broni i amunicji). Kompania uczestniczyła też w ataku i zdobyciu pałacu Krasińskich (43 jeńców oraz duże ilości broni i amunicji), walkach o Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych oraz obsadziła zakłady Fiata przy ul. Sapieżyńskiej 6^[4]. Po tych walkach kompania stała się najlepiej uzbrojonym oddziałem powstańczym na Starym Mieście(do 9 sierpnia kiedy to przybyło Zgrupowanie "Radosław")^[5]. 3 sierpnia kompania syndykalistów zdobyła szkołę przy ul. Rybaki 32 oraz wespół z oddziałem „Barry'ego” i grupą ochotników – pałac Blanka. W następnych dniach brała udział w walkach o teren Zamku Królewskiego i pl. Zamkowego. Następnie – w związku z naporem wojsk niemieckich – toczyła walki obronne na wylotach ulic: Kanonia, Brzozowa, Świętojańska, Świętojerska i Piwna oraz o katedrę św. Jana i klasztor O.O. Jezuitów. W II połowie sierpnia jej redutą stał się tzw. Dom Profesorów przy ul. Brzozowej 12, który utrzymała do końca walk na Starym Mieście. Podczas tych walk 104. kompania ZSP występowała pod czerwono-czarnymi barwami syndykalistów, co spowodowało konflikt z żandarmerią AK^[6], żądającą zaprzestania ich noszenia i zmiany nazwy oddziału na 104. kompanię AK.

Straty w zabitych i rannych wyniosły ok. 50% ogółu stanu osobowego.

1 września nad ranem przy powrocie z odprawy od mjr „Roga”, gdzie omawiano kolejność ewakuacji, kompania została pozbawiona swojego dowódcy i jego zastępcy, którzy, wracając z kwatery, zostali zasypani w jednym z domów na ul. Długiej i tam przetrwali do późnej jesieni, kiedy udało im się wydostać z miasta^[7]. Tego dnia nad ranem do Śródmieścia przeszła cześć kompanii (część rannych) w dwóch grupach z por. „Makowskim” i por. dr „Adamem”^[7]. Prawdopodobnie było to ok. 50 osób^[8]. Tego samego dnia w nocy podobno przeszła kolejna grupa plut. pchor. „Małego”^[9].

2 września nad ranem do Śródmieścia jako jedna z ostatnich grup przeszedł II i część III plutonu 104. kompanii w sile zaledwie 38 osób, z czego 4 sanitariuszki^[10], pod dowództwem sierż. „Rysia” i pchor. „Nałęcza”.

Śródmieście

W Śródmieściu 104. kompania została wcielona do Batalionu „Bończa”, a dowództwo jej objął ppor. Witold Wasilewski „Makowski”^[11]. Kompania została skierowana do Grupy „Powiśle”. Brała udział w walkach na Powiślu, w wyniku których do 6 września została rozbita i zdziesiątkowana. Według jednej z wersji resztkami oddziału dowodził pchor. „Nałęcz”, według innej pchor „Mały”. Po upadku Powiśla por. „Makowski” poszukując kontaktu z ZSP stracił kontakt z kompanią przechodząc do Brygady Syndykalistycznej w Śródmieściu. W jej skład weszła też część żołnierzy związana z syndykalistami.

II pluton szturmowy w sile 26 ludzi pod dowództwem kpr. pchor. S. Komornickiego „Nałęcza” przedostał się na Czerniaków, gdzie – w ramach Batalionu „Tum” Zgrupowania „Kryska” – uczestniczył w jego obronie m.in. na ulicach: Mączna, Solec, Idźkowskiego i Wilanowska, aż do całkowitego zajęcia dzielnicy przez Niemców. 15 września 3 ludzi z tego plutonu przeprawiło się na prawy brzeg Wisły, powracając następnego dnia w roli przewodników desantujących się oddziałów 1 Armii WP, tzw. „berlingowców”. 22 września ostatnich 10 żołnierzy plutonu przepłynęło na drugą stronę Wisły, gdzie zostali wcieleni do 1 Armii WP.

Powstańcza wytwórnia granatów znajdowała się przy ulicy Kruczej i opierała się na materiałach wybuchowych z niewypałów odzyskiwanych przez „Winiaka” i „Kanara”. Wytwórnia wykorzystywała pracę jednego lub więcej niemieckich jeńców wojennych. Wytwórnia zaopatrywała później także komórkę PAL, kontakt przez mecenasa Wincentego Wierzbickiego^[12].

Prasa

Przy kompanii działała grupa prasowo-informacyjna złożona głównie z członków Związku Syndykalistów Polskich, na czele której stał jeden z przywódców ZSP Stefan Szwedowski „Wojciech”. Wydawała ona dwa pisma powstańcze: „Iskra” (ukazywała się czasem 2 razy dziennie) i „Syndykalista”, korzystając z własnego nasłuchu radiowego i podsłuchu telefonicznego.

W czasie powstania dowództwo kompanii postanowiło o przeniesieniu dotychczasowej drukarni do nowej siedziby przy ul. Świętojerskiej 10. Tam powstała redakcja gazety „Iskra”, która miała stanowić biuletyn informacyjny dla powstańców. Wychodziła dwa – a niekiedy nawet trzy – razy dziennie. Poranne wydanie zawierało przeważnie informacje z nocnych nasłuchów radiowych oraz krótką analizę sytuacji na Starym Mieście z poprzedniego dnia. Popołudniowe wydanie zwierało informacje poranne, ciekawostki ze świata, a także dział poszukiwań rodzin. Wieczorne wydanie natomiast zawierało sprawozdanie z walk na Starym Mieście z dnia bieżącego, najnowsze informacje z nasłuchów radiowych, a także artykułami problemowymi^[13].

Redaktorem naczelnym „Iskry” został Jerzy Szyndler, a w skład redakcji weszli m.in.: Stefan Kozakiewicz, Stanisław Korab-Kamiński, Jerzy Złotowski, Eugeniusz Poślada czy Janina Rosnowska^[13].

Ordre de Bataille (1 sierpnia - 2 września)

• Dowódca 104 kompanii - por. Kazimierz Puczyński „Wroński”;
• Zastępca do spraw bojowych – ppor. Witold Potz „Koperski”,
• Szef kompanii – Stefan Zakrzewski „Nałęcz II”.

Kompania składała się z trzech plutonów szturmowych, plutonu odwodowego, plutonu żandarmerii, sanitarnego, pirotechniki i grupy łączniczek oraz zespołu aprowizacyjnego. Ich obsada osobowa była następująca:

• I pluton szturmowy – dowódca: ppor. Ignacy Choynowski „Rogoża” (zginął 3 sierpnia), pchor. Karol Choynowski „Karol” (ciężko ranny 11 sierpnia), plut. pchor. NN „Nord” (zginął ok. 20 sierpnia), plut. pchor. Stanisław Marczyński „Mały”;
• II pluton szturmowy – dowódca: ppor. Feliks Murawa „Smaga” (ciężko chory od ok. 20 sierpnia), kpr. pchor. Mieczysław Teisseyre „Teść” (ciężko ranny 27 sierpnia), kpr. pchor. Stanisław Komornicki „Nałęcz”;
• III pluton szturmowy – dowódca: sierż. pchor./ppor. cz.woj. Józef Dołęgowski „Leśniewski” (sierż. pchor. (od 13 sierpnia ppor.), zginął 28 sierpnia), st. sierż. Wacław Borowski „Ryś”;
• IV pluton odwodowy – dowódca: ppor. ppor. Zeltenrejch „Jerzy” (ranny 14 sierpnia); ppor. Witold Wasilewski „Makowski”;
• V pluton (żandarmeria) – dowódca: sierż. Szulc „Dziadek” (zamordowany 2 września w szpitalu na ul Długiej 7);
• VI pluton (pirotechnika) – szef grupy: ppor. Jerzy Konopczyński „Wiktor”; zastępca (produkcja granatów) – sierż. Hipolit Iwanik „Winiak”;
• Wojskowa Służba Kobiet (łączniczki) – st. sierż. Maria Oneker „Ryszarda” (zginęła 22 sierpnia), Zofia Garnysz-Strzemieczna „Kopczyńska Karola”.
• I Pluton sanitarny - dowódca szpitala ppor. cz. w. dr Adam Krakowski „Adam”^[14].

Upamiętnienie

104 kompania upamiętniona jest na tablicach pamiątkowych umieszczonych na:

• ul. Brzozowej 12 (tzw. Dom Profesorów)^[15];
• Budynku pałacu Krasińskich na placu Krasińskich 3/5^[16].
• ul. Świętojerskiej 4/10^[17].
• ul. Świętojańskiej 8 na frontonie katedry św. Jana poświęcona Zgrupowaniu „Róg”, w tym 104 kompanii^[18].