instytucja powołana do gromadzenia i przechowywania księgozbioru Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Biblioteka (gr.βιβλιοθήκηbibliotheke; βιβλίονbiblion – książka, θήκηthēkē – zbiornik) – instytucja kultury, która gromadzi, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych (swoich i obcych)[1].
Ten artykuł dotyczy instytucji. Zobacz też: inne znaczenia.
Ogólne zasady działania bibliotek publicznych określa Ustawa z czerwca 1997 z późniejszymi poprawkami. „Biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu dziedzictwa narodowego. Biblioteki organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej”[2].
Materiały biblioteczne to zbiór dokumentów, które są gromadzone, przechowywane i udostępniane[3] w bibliotekach. Klasyczne zbiory biblioteczne są mocno związane z nośnikami fizycznymi. Materiały dostępne w postaci cyfrowej są gromadzone i udostępniane w tzw. bibliotekach cyfrowych.
W bibliotekach gromadzone są dzieła zwielokrotnione dowolną techniką w celu rozpowszechnienia, a w szczególności:
piśmiennicze, jak:
książki,
broszury,
gazety,
czasopisma i inne wydawnictwa ciągłe,
druki ulotne,
afisze,
graficzne i graficzno-piśmiennicze, jak:
mapy,
plakaty,
plany,
wykresy,
tabele,
rysunki,
ilustracje,
nuty,
audiowizualne utrwalające dźwięk, obraz lub obraz i dźwięk, jak:
Materiał biblioteczny ułożony jest według klasyfikacji bibliotecznej lub tzw. sygnatur („numerus currens”). W niektórych bibliotekach część zbiorów jest wyłączona z publicznego dostępu i materiały stamtąd jest wyszukiwany przez personel biblioteki po złożeniu zamówienia.
Oprócz samych zbiorów często równie istotnym źródłem informacji są ich katalogi.
Pierwotnie funkcję biblioteki pełniły przy okazji archiwa zawierające głównie korespondencję, zapiski transakcji i inwentarze.
Przekazy źródłowe informują o istnieniu bibliotek już w trzecim tysiącleciu p.n.e. (np. biblioteki w Egipcie za czasów IV dynastii i w Chinach). W Mezopotamii w VII w. p.n.e. powstała Biblioteka Aszurbanipala zawierająca ponad 5000 dzieł na ponad 30 tys. tabliczkach klinowych. W starożytnej Grecji za najstarsze uchodziły biblioteki tyrana Polikratesa na wyspie Samos oraz Pizystrata w Atenach, które powstały w VI wieku p.n.e. Najsłynniejsze były jednak biblioteki w Aleksandrii – Biblioteka Aleksandryjska założona przez Ptolemeuszów oraz biblioteka Serapejon przy świątyni Serapisa[5]. Największy zbiór dzieł chrześcijańskich w starożytności zawierała Biblioteka w Cezarei. W okresie helleńskim niektóre z bibliotek posiadały już charakter publiczny. Natomiast w średniowieczu rozwinęły się biblioteki klasztorne i kościelne (XIII–XIV wiek), a następnie uniwersyteckie. Podstawową funkcją tych pierwszych bibliotek było gromadzenie ksiąg, jak również ich wytwarzanie. Biblioteki dworskie (powstawały najczęściej na dworach królewskich) miały bardzo wąski społeczny zasięg.
Zmiany nastąpiły dopiero w XV–XVI w., kiedy rozpowszechnił się druk. W tym czasie powstały liczne biblioteki humanistów, królów, możnowładców, zaczęły powstawać biblioteki mieszczańskie. Okres reformacji bardzo wyraźnie natomiast wpłynął na rozwój bibliotek miejskich. W XVII–XVIII wieku niektóre biblioteki np. możnowładców stawały się bibliotekami publicznymi, były szerzej dostępne i ogólnonarodowe (b. fundacyjne). W Oświeceniu przy instytucjach naukowych zaczęły powstawać pierwsze biblioteki specjalne. Wraz z sekularyzacją zakonów księgozbiory, które się tam znajdowały, zasiliły biblioteki świeckie.
W XVIII–XIX wieku, kiedy nastąpił gwałtowny rozwój nauki, zaczęły powstawać biblioteki towarzystw naukowych. W XIX wieku i początku XX wraz z upowszechnieniem się nauki biblioteki uzyskały rangę instytucji społeczno-kulturalnych o charakterze publicznym. Biblioteki i ich funkcje stawały się coraz bardziej zróżnicowane. Powstały i rozwijały się biblioteki powszechne. Organizowano biblioteki narodowe, parlamentarne, władz i urzędów. Powstają nowe typy bibliotek specjalnych:
biblioteki dla niewidomych
biblioteki szpitalne
biblioteki dla dzieci
Gwałtowny rozwój nauki, techniki, szkolnictwa, wzrost produkcji wydawniczej – to wszystko spowodowało gwałtowny rozwój bibliotek i usług bibliotecznych. Wzrasta stan zbiorów i ich wykorzystanie. Rozwijają się biblioteki szkół wyższych-naukowe i fachowe. Działalność bibliotek w zakresie udostępniania i udzielania informacji rozszerza się, wprowadza się wypożyczanie międzybiblioteczne oraz wolny dostęp do magazynów.
Z rozwojem usług bibliotecznych wiąże się rozwój bibliotekarstwa.
Gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych;
Obsługa użytkowników, przede wszystkim:
udostępnianie zbiorów,
prowadzenie działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej,
współdziałanie z archiwami w zakresie działalności informacyjnej,
prowadzenie działalności bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej[6].
Biblioteki dzieli się ze względu na sposób udostępniania zbiorów na:
prezencyjne – nie wypożyczające swoich zbiorów na zewnątrz, które są dostępne tylko w jej czytelni
biblioteki wypożyczające
Większość bibliotek ma w praktyce charakter mieszany – tzn. posiada zbiory, które można pożyczać i zbiory, które są dostępne wyłącznie w czytelni. Biblioteki przechowują też czasami zbiory, które nie są publicznie dostępne (np. stare druki, rękopisy lub materiały objęte klauzulą tajności).
Podział bibliotek według różnych kryteriów:
ze względu na charakter środowiska czytelniczego i formy wykonywanych usług
Pod względem formalno-prawnym biblioteki stanowią bądź instytucje samoistne, bądź niesamoistne.
zależnie od podmiotów tworzących, utrzymujących i finansujących wyróżniamy
biblioteki sektora publicznego - zorganizowana jako samodzielny podmiot (wyłącznie w przypadku bibliotek rządowych lub samorządowych) w formie publicznej instytucji kultury albo (w przypadku bibliotek pedagogicznych) publicznej placówki oświatowej, ewntualnie jako część (dział, oddział, komórka zakładowa) jakiejkolwiek instytucji publicznej, działająca w strukturach lub pod nadzorem:
instytucji administracji rządowej (biblioteki rządowe);
pozostałych instytucji centralnych takich jak NBP, Kancelaria SejmU lub Biuro RPO, a także sądów (biblioteki państwowe inne niż rządowe)
jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków (biblioteki samorządowe);
uczelni publicznych, instytutów badawczych, PAN i jej instytutów naukowych, instytutów Sieci Łukasiewicz (biblioteki publicznych instytucji nauki i szkolnictwa wyższego)
przedsiębiorstw państwowych;
biblioteki z pogranicza sektorów publicznego i niepublicznego - należące do spółek, których akcje lub udziały (ich całość, większość lub pakiet kontrolny) pośrednio lub pośrednio należą do instytucji państwowych lub samorządowych;
biblioteki sektora niepublicznego
biblioteki przedsiębiorstw innych niż przedsiębiorstwa państwowe lub spółki handlowe, których całość, większość lub pakiet kontrolny udziałów lub akcji pośrednio lub pośrednio należy do instytucji państwowych lub samorządowych;
informowanie o zbiorach – publikowanie bibliografii, tworzenie systemu informowania o zbiorach
centralny ośrodek normalizacji – ustalanie przepisów normalizujących pracę bibliotek w całym kraju
aktywny udział w kreowaniu koncepcji i polityki bibliotecznej w kraju, tworzenie sieci bibliotek
Zadania bibliotek centralnych
gromadzą zbiory z jednej dziedziny lub jednolite pod względem formy, np. Centralna Biblioteka Rolnicza, Centralna Biblioteka dla Niewidomych
gromadzenie i udostępnianie zbiorów
ośrodek centralny sieci bibliotek danego typu – jednolity system informacyjny dla tych bibliotek(sieci)
współpraca z bibliotekami sieci i innymi placówkami
Zadania bibliotek specjalnych
Biblioteką specjalną jest biblioteka, która gromadzi, opracowuje i udostępnia dokumenty dotyczące wybranej dziedziny lub dziedzin wiedzy lub w określonej formie[7]. Przykładami takiej bibliotek mogą być biblioteki instytutów naukowych, towarzystw, parlamentów oraz biblioteki teatralne, wojskowe, uczelniane, muzyczne etc.
zadania tak jak w innych
dokumentowanie, upowszechnianie działalności instytucji macierzystej
Zadania bibliotek głównych szkół wyższych
Biblioteki szkół wyższych są bibliotekami naukowymi o charakterze powszechnym.
zadania tak jak w innych
szkolenia pracowników zatrudnionych w sieci, studentów
dokumentowanie i upowszechnianie dorobku naukowego uczelni[8].
Działalność bibliotek w Polsce regulowały akty prawne z 1946[10], 1968[11], 1997[12].
biblioteki samorządowe działające w formie instytucji kultury (jako samodzielna instytucja lub jako jej część)
Pojęcie biblioteki publicznej zdefiniowane jak wyżej należy odróżniać od znacznie szerszego terminu biblioteki sektora publicznego. Nie każda biblioteka samorządowa jest biblioteką publiczną - nie jest nią na przykład biblioteka pedagogiczna, będąca instytucją samorządową, ale działającą w formie placówki oświatowej. Podobnie, nie jest nią biblioteka działająca jako instytucja kultury inna niż samorządowa, z wyjątkiem Biblioteki Narodowej (np. Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki w Warszawie).
Wojewódzkie biblioteki publiczne znajdują się we wszystkich 18 miastach wojewódzkich. Do ich zadań należy – obok gromadzenia, opracowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych – pełnienie funkcji ośrodka informacji biblioteczno-bibliograficznej, organizowanie obiegu wypożyczeń międzybibliotecznych oraz opracowywanie i publikowanie bibliografii regionalnych, a także innych materiałów informacyjnych o charakterze regionalnym; badanie stanu i stopnia zaspokojenia potrzeb użytkowników, analizowanie stanu, organizacji i rozmieszczenia bibliotek oraz formułowanie i przedstawianie organizatorom propozycji zmian w tym zakresie, udzielanie bibliotekom pomocy instrukcyjno-metodycznej i szkoleniowej oraz sprawowanie nadzoru merytorycznego, w zakresie realizacji przez powiatowe, miejskie, miejsko-gminne, gminne, lub (wyłącznie w Warszawie) dzielnicowe biblioteki publiczne zadań im wyznaczonych[13].
Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach – 0,35 mln woluminów
Biblioteka Główna Uniwersytetu Techniczno-Przyrodniczego w Radomiu – 170.000 woluminów książek, 500 tytułów czasopism i 150.000 zbiorów specjalnych[62]
Biblioteka Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu – 0,32 mln jednostek bibliotecznych
BibliotekaB.ŚląskaBibliotekaB., Informacje ogólne [online], Biblioteka Śląska - Strona główna, 2014–2019 [dostęp 2019-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-01].
Biblioteka Publiczna m. st.B.P.WarszawyBiblioteka Publiczna m. st.B.P., Biblioteka teraz i kiedyś [online], Biblioteka Publiczna .st. Warszawy – Biblioteka Główna Woj. Mazowieckiego, 2018 [dostęp 2019-06-01].
Książnica Podlaska, O nas [online], Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku, 2022–2024 [dostęp 2024-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-01].
DanutaD.KaczmarekDanutaD., Zbiory biblioteczne [online], Biuletyn Informacji Publicznej – Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Witolda Bełzy w Bydgoszczy, 31 grudnia 2022 [dostęp 2024-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-01].
MałgorzataM.MarksMałgorzataM., Majątek Biblioteki [online], BIP WBP – Książnica Kopernikańska w Toruniu, 3 lipca 2023 [dostęp 2024-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-01].
AdamA.HorodeckiAdamA., Informacje ogólne [online], Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, 2019 [dostęp 2019-06-01].
Zbiory biblioteczne 2022 [online], Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku, 2023 [dostęp 2024-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-01].
KarolK.KrakowiakKarolK., Informacje podstawowe [online], Biuletyn Informacji Publicznej. Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gombrowicza w Kielcach, 15 marca 2018 [dostęp 2019-06-01].
O bibliotece [online], Uniwersytet Techniczno-Przyrodniczy im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu [dostęp 2019-06-03] [zarchiwizowane z adresu 2020-07-26].
Małgorzata Kremer, Sprawozdanie z działalności Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie za okres od 1 I do 31 XII 2016 r., „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie”, 62, 2016, s. 289.