Ernest Shackleton

Sir Ernest Henry Shackleton^[a] (ur. 15 lutego 1874 w Kilkea w hrabstwie Kildare w Irlandii, zm. 5 stycznia 1922 w Grytviken na Georgii Południowej) – brytyjski marynarz, podróżnik i odkrywca, badacz Antarktydy.

Ernest Henry Shackleton

Ernest Henry Shackleton, fotografia wykonana przez Nadara (przed 1910)
Data i miejsce urodzenia	15 lutego 1874 Kilkea
Data i miejsce śmierci	5 stycznia 1922 Grytviken
Odznaczenia

Uczestnik ekspedycji Discovery (1901–1904) pod kierownictwem Roberta F. Scotta (1868–1912), dowódca trzech wypraw antarktycznych – ekspedycji Nimrod (1907–1909), Imperialnej Wyprawy Transantarktycznej (1914–1916) i wyprawy Shackletona–Rowetta (1921–1922).

Życiorys

Ernest Henry Shackleton urodził się 15 lutego 1874 roku w Kilkea w hrabstwie Kildare w Irlandii^[1] . Był drugim dzieckiem (z sześciu^[2] ) Henry’ego Shackletona, farmera i jego żony Henrietty Letitii Sophii Gavan^[3] . Rodzina Shackletonów wywodziła się od Abrahama Shackletona (1696–1771) – kwakra, który przybył do Irlandii z Yorkshire na początku XVIII wieku^[3] .

W 1880 roku ojciec rozpoczął studia medyczne w Kolegium Trójcy Świętej w Dublinie, dokąd przeniosła się cała rodzina^[3] . W 1884 roku Shackletonowie przeprowadzili się do Londynu^[3] . Ojciec rozpoczął praktykę lekarską, najpierw w Croydon a później w Sydenham^[3] . Młody Ernest uczył się najpierw w domu pod okiem guwernantki, a później w szkole przygotowawczej Fir Lodge^[3] . W 1887 roku rozpoczął naukę w Dulwich College^[3] .

Po ukończeniu studiów Shackleton rozpoczął karierę w marynarce handlowej^[3] . W 1890 roku zaczął pracować dla linii żeglugowej White Star Line, pływając do Ameryki Południowej^[3] . Od 1894 roku pracował dla linii Shire Line^[3] . W 1896 roku uzyskał kwalifikacje pierwszego oficera, a w 1898 roku kapitana^[3] . Następnie przeniósł się do linii Union-Castle Line(inne języki)^[3] . Podczas II wojny burskiej jego statek przewoził wojska do Afryki Południowej^[3] . W 1900 roku wraz z Williamem McLean’em opublikował wspomnienia z tych operacji O.H.M.S.^[3] . W 1901 roku został mianowany porucznikiem Royal Naval Reserve^[3] [4] .

Ekspedycja Discovery (1901–1904)

Od lewej: Ernest Shackleton, Robert Scott i Edward Wilson (2 listopada 1902)

Osobny artykuł: Ekspedycja Discovery.

Znużony służbą w marynarce handlowej, we wrześniu 1900 roku zgłosił się na ochotnika do udziału w brytyjskiej wyprawie na Antarktydę^[3] . Nawiązał kontakty m.in. z Llewellynem W. Longstaffem (1841–1918), który był jednym z głównych sponsorów wyprawy^[3] . W lutym 1901 roku został mianowany trzecim oficerem ekspedycji, której kierownictwo powierzono Robertowi F. Scottowi (1868–1912)^[3] .

31 lipca 1901 roku wyruszył na pokładzie statku „Discovery” na Antarktydę^[3] . Podczas wyprawy był odpowiedzialny za badania wody morskiej i prowadził gazetę ekspedycji „South Polar Times”^[2] . W listopadzie 1902 roku towarzyszył Scottowi i Edwardowi Wilsonowi (1872–1912) w pierwszej wyprawie na saniach w głąb lądu – przez Lodowiec Szelfowy Rossa w kierunku bieguna południowego^[2] . Wyprawa osiągnęła wysokość 82°17′S^[b] – wówczas był to najdalej na południe wysunięty punkt, do którego dotarł człowiek^[2] . W drodze powrotnej cierpiał na szkorbut^[c] i w marcu 1903 roku został – wbrew swojej woli – odesłany do domu^[2] .

Po powrocie do domu ożenił się z Emily Dorman (1868–1936), z którą miał trójkę dzieci: Raymonda, Cecily i Edwarda^[5]. Para zamieszkała w Edynburgu^[2] . W 1904 roku Shackleton objął funkcję sekretarza Royal Scottish Geographical Society^[3] . W 1906 roku bez powodzenia kandydował w wyborach parlamentarnych z ramienia Liberal Unionist Party^[3] . Następnie został osobistym asystentem Williama Beardmore’a (1856–1936), przemysłowca i założyciela William Beardmore and Company^[3] .

Ekspedycja Nimrod (1907–1909)

Od lewej: Frank Wild, Ernest Shackleton, Eric Marshall i Jameson Adams (1909)

W lutym 1907 roku Shackleton ogłosił plany ekspedycji antarktycznej, której celem miało być zdobycie bieguna południowego^[5]. Wyprawa miała również zbadać Barierę Rossa oraz Ziemię Edwarda VII^[3] . Po tym jak Shackleton dowiedział się o planach Scotta, zobowiązał się nie lądować w McMurdo Sound i nie korzystać z dawnej bazy ekspedycji Discovery^[5]. Znalezienie finansowania okazało się dość trudne i wyprawa ruszyła na statku „Nimrod” dopiero w sierpniu 1907 roku^[3] . Bazę założono – pomimo zobowiązania Shackletona – na przylądku Cape Royds w McMurdo Sound, nieopodal dawnej bazy Scotta^[5]. 10 marca 1908 roku zdobyto szczyt Mount Erebus^[3] . W styczniu 1909 roku grupa dowodzona przez Edgewortha Davida (1858–1934) dotarła do południowego bieguna magnetycznego^[3] .

W październiku 1908 roku grupa dowodzona przez Shackletona w składzie Jameson Adams (1880–1962), Frank Wild (1873–1939) i Eric Marshall (1879–1963) wyruszyła z bazy w kierunku bieguna południowego^[2] . Przetrawersowali Barierę Rossa i odkryli przejście przez góry przez Lodowiec Beardmore’a na Płaskowyż Polarny^[2] . 9 stycznia 1909 roku grupa osiągnęła wysokość 88°38′S^[d] – wówczas był to najdalej na południe wysunięty punkt, do którego dotarł człowiek, ok. 156 km od bieguna południowego^[3] [e]. Z uwagi na brak wystarczającego zaopatrzenia, wyprawa musiała zawrócić^[2] .

Nagranie Shackletona My south polar expedition (1910)

Po powrocie do Wielkiej Brytanii Shackleton został okrzyknięty bohaterem narodowym^[3] . W 1909 roku otrzymał tytuł szlachecki, Królewski Order Wiktoriański oraz cały szereg medali w uznaniu zasług^[3] . Pomimo dodatkowych 20 tys. funtów przyznanych przez parlament na pokrycie kosztów wyprawy^[3] , pozostał z długami – nie wypłacił wynagrodzeń członkom wyprawy^[5]. Musiał również odpierać zarzuty Clementsa Markhama (1830–1916), który uważał, że współrzędne miejsca, do którego dotarła wyprawa zostały błędnie wyliczone przez Marshalla^[5]. W Londynie wydał relację z ekspedycji The heart of the Antarctic i odbył tournée z wykładami po Europie i Ameryce Północnej^[3] . Shackleton nagrał również relacje z wyprawy na fonografie Edisona^[6] .

Imperialna Wyprawa Transantarktyczna (1914–1916)

Tonący „Endurance” (1915)

Osobny artykuł: Imperialna Wyprawa Transantarktyczna.

Po zdobyciu bieguna południowego w 1911 roku przez Roalda Amundsena (1872–1928) i Roberta Falcona Scotta (1868–1912), kolejnym wyzwaniem dla polarników było przemierzenie kontynentu drogą lądową^[7]. 29 grudnia 1913 roku Shackleton ogłosił nową wyprawę celem przejścia Antarktydy^[5].

Jedna grupa pod kierownictwem Shackletona miała przejść od Morza Weddella przez biegun południowy do cieśniny McMurdo Sound na Morzu Rossa, a druga założyć bazę w McMurdo Sound, rozstawić składy zaopatrzenia dla Shackletona idącego od bieguna na północ, a następnie wyjść naprzeciw ekipie trawersującej kontynent i spotkać ją na Lodowcu Beardmore’a^[7].

Statek pierwszej grupy – „Endurance”^[f] – został uwięziony w paku lodowym na Morzu Weddella zanim zdołał dotrzeć do celu^[8]. Przez całą antarktyczną zimę 1915 roku dryfował na północ, aż został zmiażdżony i zatonął^[9][g]. Cała załoga zdołała się ewakuować i obozowała na lodzie, cały czas dryfując na północ^[10]. W końcu udało im się dopłynąć na dwóch szalupach uratowanych ze statku do wyspy Elephant Island^[11]. Shackleton wraz z pięcioma innymi uczestnikami wyprawy wybrał się jedną z szalup po pomoc do Georgii Południowej, pokonując 1300 km przez otwarte wody a następnie przeprawiając pieszo przez góry Georgii Południowej, zanim dotarł do bazy wielorybników^[11]. Bezzwłocznie podjął próby dotarcia do 22 członków załogi pozostałych na Elephant Island, jednak dopiero czwarta próba się powiodła^[11].

Statek drugiej grupy – „Aurora” – został zepchnięty na szerokie wody, gdzie wkrótce utknął w paku lodowym, tracąc ster i dryfując przez zimę w lodzie Morza Rossa^[12]. Grupa dziesięciu uczestników wyprawy utknęła na zimę na przylądku Cape Evans, z których trzech nie doczekało ratunku^[12]. Po ustąpieniu lodu „Aurorze” udało się dotrzeć do Nowej Zelandii^[12]. Po akcji ratunkowej na Elephant Island, Shackleton bezzwłocznie udał się na ratunek grupie na Morzu Rossa, zabierając ocalałych na pokładzie „Aurory” do Nowej Zelandii^[12].

Wyprawa nie zdołała osiągnąć żadnego z postawionych jej celów, lecz brawurowe akcje ratunkowe Shackletona zapisały się w historii, a sam Shackleton jest stawiany za wzór lidera na szkoleniach dla managerów^[12].

Po powrocie do Wielkiej Brytanii odbył misję propagandową do Ameryki Południowej^[12]. Następnie w latach 1918–1919 służył w brytyjskich północno-rosyjskich siłach ekspedycyjnych (ang. British North Russian Expeditionary Force)^[3] . Doradzał w kwestiach wyposażenia i szkolenia sił brytyjskich w warunkach arktycznych^[13]. Do Murmańska, jako asystentów zabrał wybranych polarników: Franka Worsley’a, Josepha Stenhouse’a, Leonarda Hussey’a, Alexandra Macklina, Philipa Brocklehursta i Victora Campbella^[13]. Shackleton wyposażył żołnierzy w odpowiednie ubrania, m.in. w płócienne buty wyściełane filcem – tzw. buty Shackletona (ang. Shackleton boots), które jednak okazały się niezbyt praktyczne^[14]. Ze służby odszedł w lutym 1919 roku^[3] . W tym samym roku otrzymał Order Imperium Brytyjskiego^[3] . Za służbę w Rosji przyznano mu również Medal Wojenny Brytyjski 1914–1918^[15].

W 1919 roku opublikował relacje z wyprawy transantarktycznej South^[3] . Następnie angażował się w szereg przedsięwzięć gospodarczych, które jednak zakończyły się fiaskiem^[2] . Jego plany wyprawy arktycznej nie zostały zrealizowane z uwagi na wycofanie poparcia przez rząd Kanady^[12].

Wyprawa Shackletona–Rowetta (1921–1922)

Nagrobek Ernesta Shackletona w Grytviken na Georgii Południowej (2002)

Dzięki wsparciu Johna Quillera Rowetta (1876–1924), we wrześniu 1921 roku wyruszył w swoją trzecią ekspedycję antarktyczną na statku „Quest”^[2] . Celem ekspedycji było opłynięcie Antarktydy^[1]  i badania Ziemi Enderby^[3] . 4 stycznia 1922 roku wyprawa dotarła do Georgii Południowej^[2] . Następnego dnia Shackleton doznał rozległego zawału serca i zmarł w wieku niespełna 48 lat^[3] [h]. Zgodnie z wolą żony został pochowany na cmentarzu w Grytviken^[3] . Nabożeństwo żałobne odbyło się 2 marca 1922 roku w katedrze św. Pawła w Londynie, a uczestniczyli w nim m.in. król Jerzy V z małżonką^[3] .

Publikacje

• 1900 – O.H.M.S. (razem z Williamem McLean’em)^[3] 
• 1909 – The heart of the Antarctic^[1] 
• 1919 – South^[1]  (Wydanie polskie: Południe. Historia ekspedycji Ernesta Shackletona z lat 1914–1917, Wydawnictwo Anima Ex Machina, 2012, ISBN 978-83-935436-0-1)

Odznaczenia

Nagrody i odznaczenia podane za listą na stronie Scott Polar Research Institute^[2] :

1904 – Royal Geographical Society Silver Medal	1909 – Komandor Królewskiego Orderu Wiktoriańskiego (Wielka Brytania)
1906 – Royal Scottish Geographical Society Silver Medal	1909 – Komandor Orderu Gwiazdy Polarnej (Szwecja)
1907 – Kawaler Królewskiego Orderu Wiktoriańskiego (Wielka Brytania)	1909 – Komandor Orderu Danebroga (Dania)
1909 – Srebrny Medal Polarny (Wielka Brytania)[16]	1909 – Komandor Orderu Świętego Olafa (Norwegia)
1909 – Royal Geographical Society Special Gold Medal (Wielka Brytania)	1909 – Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja)
1909 – Royal Scottish Geographical Society Livingstone Gold Medal	1910 – Order Korony (Włochy)
1909 – złoty medal, Tyneside Geographical Society	1910 – Order Świętej Anny (Rosja)
1909 – złoty medal, Société Royale Belge de Géographie	1910 – złoty Hubbard Medal, National Geographical Society of Washington
1909 – złoty medal, Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap van Antwerpen	1910 – Elisha Kent Kane Gold Medal, Geographical Society of Philadelphia
1909 – złoty medal, Royal Yacht Club van België	1910 – Helen Culver Gold Medal, Geographical Society of Chicago
1909 – złoty medal, Det Kongelige Danske Geografiske Selskab	1910 – złoty medal, Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne
1909 – złoty medal, Société de Géographie	1910 – złoty medal, Gesellschaft für Erdkunde
1909 – złoty medal, Svenska Sällskapet för Antropologi och Geografi	1911 – Order Korony III klasy (Prusy)
1909 – złoty medal, Società Geografica Italiana	1916 – Oficer Orderu Zasługi (Chile)
1909 – Cullum Geographical Medal, American Geographical Society	1918 – Medal Zwycięstwa z wyróżnieniem (Wielka Brytania)
1909 – Odznaka Rycerza Kawalera (Wielka Brytania)	1919 – Oficer Orderu Imperium Brytyjskiego, kat. wojskowa (Wielka Brytania)
Medal Wojenny Brytyjski 1914–1918 (Wielka Brytania)

Upamiętnienie

Nazwy geograficzne

Na cześć Shackletona nazwano:

• na obszarze Antarktydy:
  • Mount Shackleton^[17] 
  • Wybrzeże Shackletona (ang. Shackleton Coast) – część wybrzeża Antarktydy Wschodniej, po zachodniej stronie Lodowca Szelfowego Rossa^[18] 
  • Lodowiec Shackletona (ang. Shackleton Glacier) – lodowiec w Górach Transantarktycznych w Antarktydzie Wschodniej^[19] 
  • Góry Shackletona (ang. Shackleton Range) – pasmo górskie w Górach Transantarktycznych w Antarktydzie Wschodniej^[20] 
  • Lodowiec Szelfowy Shackletona (ang. Shackleton Ice Shelf) – lodowiec szelfowy w Antarktydzie Wschodniej, przylegający do Ziemi Wilkesa, między Wybrzeżem Królowej Marii na zachodzie i Wybrzeżem Knoxa na wschodzie^[21] 
  • Shackleton Icefalls – wodospad lodowy na Lodowcu Beardmore’a^[22] 
  • Shackleton Inlet – wysepka między Cape Wilson a Cape Lyttelton na Morzu Rossa^[23] 
• Mount Shackleton – szczyt w Canadian Rockies^[3] 
• Shackleton Bjerg – szczyt na Grenlandii^[3] 
• krater księżycowy Shackleton^[24] 
• planetoidę (289586) Shackleton^[25]

Pomniki

• W 1932 roku odsłonięto przed siedzibą Królewskiego Towarzystwa Geograficznego pomnik Shackletona autorstwa Charles’a Sargeanta Jaggera (1885–1934)^[26]
• W 2024 roku w Opactwie Westminsterskim odsłonięto tablicę pomiątkową projektu Willa Davies’a^[27] 

Wyprawy

• W 1994 roku Trevor Potts powtórzył rejs Shackletona w replice szalupy ratunkowej „James Caird” z Elephant Island do Georgii Południowej^[28] 
• W 2013 roku na prośbę rodziny Shackletona rejs w replice szalupy ratunkowej i przeprawę przez góry Georgii powtórzył Tim Jarvis^[29] 
• W 2014 roku, w 100. rocznicę wyprawy Shackletona, polski jacht „Polonus” miał przepłynąć z Londynu do Georgii Południowej, jednak 23 grudnia 2014 roku jacht wpadł na mieliznę u brzegów Wyspy Króla Jerzego, a po ściągnięciu go z mielizny okazało się, że uszkodzenia uniemożliwiają kontynuowanie wyprawy i rejs musiał został przerwany^[30] .

Książki

• 1959 – Alfred Lansing, Endurance: Shackleton’s Incredible Voyage (w Polsce jako: Antarktyczna podróż sir Ernesta Shackletona, wydawnictwo Mayfly, 2010, ISBN 978-83-929483-3-9)
• 1982 – Alina i Czesław Centkiewiczowie, Na białym szlaku – opowiadanie „Rycerz wielkiej przygody”^[31]
• 1998 – Caroline Alexander, The Endurance: Shackleton’s Legendary Antarctic Expedition, (w Polsce: Niezłomny. Legendarna wyprawa Shackeltona i statku Endurance na Antarktydę, Wydawnictwo Poznańskie, 2021, ISBN 978-83-66657-80-9)
• 2001 – Lennard Bickel, Shackleton’s Forgotten Men: The Untold Tragedy of the Endurance Epic
• 2001 – Margaret Morrell, Stephanie Capparell, Shackleton’s Way: Leadership Lessons from the Great Antarctic Explorer (z przedmową Alexandry Shackleton)
• 2008 – Beau Riffenburgh, Shackleton’s Forgotten Expedition

Filmy

• 1983 – Shackleton – czteroodcinkowy serial telewizyjny; w roli Ernesta Shackletona David Schofield^[32] [33]
• 2000 – The Endurance: Shackleton's Legendary Antarctic Expedition – film dokumentalny przedstawiający przebieg wyprawy transantarktycznej z lat 1914–1916, w roli narratora Liam Neeson^[34]
• 2002 – Shackleton – film fabularny przedstawiający przebieg wyprawy transantarktycznej z lat 1914–1916; w roli Ernesta Shackletona Kenneth Branagh^[35]
• 2013 – Shackleton: Death or Glory^[36]
• 2023 – Shackleton: The Greatest Story of Survival^[37]

Inne formy

• Nazwiskiem Shackletona nazwano jeden z samolotów marynarki – Avro Shackleton^[38] 
• W 2011 roku – z okazji urodzin Shackletona – wyszukiwarka Google uhonorowała naukowca okolicznościowym Google Doodle^[39] 
• W 2011 roku firma Whyte and Mackay odtworzyła whisky znalezioną na Antarktydzie w jednym ze składów Shackletona w 2007 roku^[40] i sprzedaje ją jako Shackleton Whiskey; ze sprzedaży każdej butelki przekazywana jest darowizna na rzecz nowozelandzkiej organizacji Antarctic Heritage Trust^[41]

Uwagi

1. Nazywany Nemo, Shacks lub The Boss, zob. Scott Polar Research Institute ↓ .
2. Encyklopedia Britannica podaje, że wyprawa osiągnęła wysokość 82°16′33″S, zob. Encyclopædia Britannica ↓ .
3. Według naukowców z Massachusetts General Hospital z Bostonu, Shackleton miał chorować z powodu niedoboru witaminy B₁, cierpiąc na chorobę beri-beri, zob. Gershon 2021 ↓ .
4. Według innych źródeł grupa Shackletona osiągnęła 88°26′S, zob. Scott Polar Research Institute ↓ .
5. Według innych źródeł grupa Shackletona znalazła się ok. 180 km od bieguna, zob. Riffenburgh 2007 ↓, s. 889Encyclopædia Britannica ↓ .
6. Nazwa statku nawiązywała do motta rodziny Shackletona – By endurance we conquer, co w wolnym tłumaczeniu na język polski znaczy „wytrwałością zwyciężamy”, zob. Riffenburgh 2007 ↓, s. 527Koehn 2017 ↓, s. 29.
7. Miejsce zatonięcia statku pozostawało nieznane przez ponad 100 lat, dopiero w 2022 roku wyprawa Endurance22 odnalazła wrak na głębokości ponad 3000 m, ok. 4 mile na południe od pozycji podanej przez kapitana Worsley’a, zob. Falklands Maritime Heritage Trust 2022 ↓ .
8. Według brytyjskich lekarzy Caldera i Tilla, Shackleton mógł umrzeć wskutek dysrytmi związanej z ubytkiem w przegrodzie międzyprzedsionkowej, zob. Calder i Till 2016 ↓ .