Gender studies

Gender studies – interdyscyplinarny obszar badawczy zajmujący się płcią kulturową, czyli manifestacją męskości lub kobiecości w różnych społeczeństwach, oraz tym, jak łączy się ona z instytucjami społecznymi, gospodarką, władzą, tożsamością, seksualnością^[1].

Rzeźba mężczyzny żyjącego w czasie starożytnego Egiptu. Męskie dekoracje ciała były powszechne.

Wyobrażenie Amazonki, wojowniczej kobiety znanej z mitologii greckiej.

Historia

Za prekursorki gender studies uważa się takie pisarki jak Virginia Woolf (autorkę m.in. esejów: Własny pokój, Trzy gwinee) czy Simone de Beauvoir (autorkę książki Druga płeć)^[2].

Gender studies wyrosły w latach 70. XX w. z tzw. women's studies (studia kobiece) jako akademicki efekt działań drugiej fali feminizmu^[3]. Women's studies koncentrowały się na zbadaniu tego, w jaki sposób różnorodne wyobrażenia, stereotypy czy instytucje społeczne sprzyjają dyskryminacji kobiet i prowadzą do nierównego traktowania kobiet i mężczyzn^[1]. Women's studies były zaangażowane społecznie, np. wspierano lub tworzono na uniwersytetach centra pomocy kobietom, starano się propagować wiedzę o osiągnięciach kobiet^[4]. Ich celem było nie tylko poznanie, ale także zmiana społeczna polegająca na ograniczeniu nierówności społecznych pomiędzy kobietami i mężczyznami^[4].

Z czasem badaczki zaczęły sobie zdawać sprawę, że dyskryminacja kobiet w wielu dziedzinach wynika z szerszego systemu, w którym płeć biologiczna łączy się z płcią kulturową (gender)^[4]. Niektóre badaczki uznały, że nie da się zrozumieć podrzędnego statusu kobiet w społeczeństwie bez zrozumienia sposobu, w jaki działa cały system płci biologicznej i kulturowej^[4]. Z drugiej strony pojawienie się women's studies doprowadziło do wyłonienia się alternatywnych wobec nich men's studies, a później także gay studies i lesbian studies. Te nowe dyscypliny były związane z women's studies zarówno merytorycznie jak i organizacyjnie. By uwzględnić te inne dyscypliny w USA zmieniano nazwy programów akademickich: z women's studies na gender studies^[4].

Okres szczególnego rozwoju gender studies przypada na lata 90., a istotną rolę w tym okresie odegrała Judith Butler i jej praca Uwikłani w płeć (ang. Gender Trouble) (1990)^[3].

Judith Butler – autorka kluczowej dla gender studies pracy Uwikłani w płeć (1990)

Obecnie w obszarze zainteresowania studiów genderowych znajdują się również zagadnienia tzw. men's studies, gay and lesbian studies czy queer theory^[5].

Tematyka

Analiza podejmowana w gender studies dotyczy m.in. kulturowych i społecznych procesów konstruowania norm męskości i kobiecości, internalizacji owych norm oraz społecznych konsekwencji ich obowiązywania. Problematyka płci kulturowej analizowana jest w powiązaniu z kwestiami klasowymi, etnicznymi, rasowymi, religijnymi i innymi. Ważnym obszarem analiz w obrębie gender studies jest nienormatywność płciowa: zjawiska transseksualizmu, transpłciowości czy androgynii. Przedmiotem badań w gender studies jest także seksualność, w tym szczególnie normy seksualne oraz obszary seksualnej nienormatywności.

Ważnym paradygmatem studiów gender jest teoria społeczeństwa patriarchalnego, zgodnie z którą kobiety są ofiarami instytucjonalnie utrwalonej męskiej dominacji w społeczeństwie i kulturze. Dominacja ta, uzasadniana naturalną nierównością biologiczną płci, prowadziła do wykluczenia kobiet z najważniejszych obszarów życia społecznego (przede wszystkim z nauki, gospodarki, polityki i religii). Kobiecość konstruowana była jako odwrotność i uzupełnienie męskości, przypisywano jej cechy związane z wycofaniem, biernością i słabością, rezerwując dla kobiet podrzędne role w strukturze społecznej. Z tego powodu studia gender stanowią ważny element gender mainstreamingu, czyli strategii politycznej zmierzającej do likwidacji przejawów dyskryminacji kobiet i wypracowania stanu zrównoważonych relacji pomiędzy mężczyznami i kobietami.

Studia gender podejmowane są w obrębie wielu dyscyplin akademickich, m.in. w filozofii, historii, socjologii, psychologii, antropologii kultury, literaturoznawstwie, historii sztuki, ekonomii i in. Teoretycy gender studies przyjmują założenie, że wszystkie aspekty ludzkiego życia uwarunkowane są konsekwencjami obowiązywania społecznych i kulturowych norm płci.

Studia uniwersyteckie

W Europie i na świecie

Studia uniwersyteckie z gender studies zostały po raz pierwszy wprowadzone w USA w latach 70. XX wieku. Pierwsze studia w Europie otwarto w Niemczech na Uniwersytecie w Oldenburgu i Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie w 1985 (były to studia międzykierunkowe)^[6]. Na skutek procesu bolońskiego i ujednolicania kierunków studiów w Unii Europejskiej studia z gender studies powstały na innych uniwersytetach w Europie^[6].

W 2006 roku utworzono dzienne studia magisterskie na Uniwersytecie Wiedeńskim^[6].

W Polsce

W Polsce gender studies pojawiły się po raz pierwszy na Uniwersytecie Warszawskim w 1996 roku^[7], następnie na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, w IBL PAN i na Uniwersytecie Łódzkim^[8].

Najczęściej gender studies w Polsce funkcjonują jako studia podyplomowe i zaoczne, studia dzienne należą do rzadkości^[8].

Krytyka

Krytyka prowadzona jest z trzech odmiennych perspektyw:

• krytyka inspirowana politycznym konserwatyzmem zarzuca gender studies ideologizację nauki polegającą na wprowadzaniu do bezstronnej refleksji naukowej wątków feminizmu. Spór w tym zakresie toczony jest przede wszystkim w obrębie socjologii wiedzy i wiąże się z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o możliwość obiektywności w naukach humanistycznych.
• krytyka inspirowana nurtami współczesnej socjobiologii zarzuca studiom gender pomijanie lub minimalizowanie znaczenia czynników biologicznych, w tym genetycznych, w konstrukcji płci i przyjmowanie stanowiska skrajnie konstruktywistycznego. Spór dotyczy granicy pomiędzy biologicznymi i kulturowymi czynnikami tożsamości płci.
• krytyka inspirowana stanowiskiem esencjalistycznym zarzuca studiom gender rozmywanie jednoznacznych kategorii płci i prowadzenie refleksji na zbyt ogólnym poziomie, co uniemożliwia precyzyjne wskazanie na problemy będące elementem codziennego doświadczenia mężczyzn i kobiet. Postulowany jest powrót do prowadzenia refleksji w obrębie women’s studies i men’s studies oraz konstruowanie radykalnej krytyki społecznej podejmowanej z perspektywy feministycznej.

W sierpniu 2018 rząd Węgier ogłosił zawieszenie finansowania studiów i badań uniwersyteckich z gender studies^[9].

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Gender studies

• gender history
• role kobiece i role męskie
• archeologia płci kulturowej
• new queer cinema
• feminizm w muzykologii