Gucio zaczarowany (powieść)

Gucio zaczarowany. Powieść dla młodszych dzieci – fantastyczno-przyrodnicza powieść dla dzieci autorstwa Zofii Urbanowskiej, wydana w 1884 roku^[1].

Gucio zaczarowany

Strona tytułowa wyd. 2 (1889)
Autor	Zofia Urbanowska
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Język	polski
Data wydania	1884

Ilustracja do Gucia zaczarowanego (rys. Czesław Borys Jankowski, wyd. 1889)

Treść

W powieści Gucio zaczarowany ukazano historię chłopca, który za swoje lenistwo został przez wróżkę ukarany przemianą w muchę^[1]. Wróżka obdarza go ponadto czerwoną czapeczką, stanowiącą znak, że jest pokutnikiem – przemienionym człowiekiem. W tej postaci, w towarzystwie innego pokutnika – Joasi, przemienionej w pszczołę, spotyka różne zwierzęta^[2] oglądając i poznając świat przyrody. I choć w końcu cała przygoda okazuje się jedynie snem, Gucio potrafi wyciągnąć naukę ze swoich przeżyć i przezwyciężyć swoje próżniactwo^[1].

Analiza

Utwór, prócz wymiaru dydaktycznego, ma także wymiar edukacyjny – przygody chłopca są pretekstem do opisu świata przyrody ożywionej. Jednak jego walorem, niespotykanym wcześniej w podobnych pozytywistycznych utworach, jest fantastyczna konwencja, która trafiła w gust dziecięcego czytelnika, czyniąc powieść bardzo popularną^[1].

Według Andrzeja Niewiadowskiego i Antoniego Smuszkiewicza, autorów Leksykonu polskiej literatury fantastycznonaukowej, Gucio zaczarowany plasuje pomiędzy piśmiennictwem popularnonaukowym i „zbeletryzowanymi gawędami popularnonaukowymi” a prozą fantastyczno-przyrodniczą, uatrakcyjniającą formę przekazu; można go zaliczyć do obydwu tych nurtów, a także określić jako fantastykę baśniową. Jest jednym z tych tytułów, które przetarły szlaki dla bardziej innowacyjnych utworów skierowanych do dzieci i młodzieży, a także dla polskiej fantastyki naukowej^[3].

Wpływ utworu

Powieść Urbanowskiej stała się inspiracją dla wielu późniejszych utworów dla dzieci, m.in. Zosi Marudzińskiej i Wróżki Dzieciolubskiej Marii Buyno-Arctowej czy Czaru Wielkiej Sowy Marii Kędziorzyny^[1]. Motyw zmiejszanych bohaterów powrócił w polskiej literaturze kilka lat później, w Doktorze Muchołapskim Erazma Majewskiego^[4].

Gucio zaczarowany był lekturą dzieciństwa m.in. Jarosława Iwaszkiewicza, Aleksandra Wata^[5] czy Czesława Miłosza^[6].

Czesław Miłosz nawiązał do utworu Urbanowskiej w jednym ze swoich wierszy, zarówno tytułem Gucio zaczarowany (jest to jednocześnie tytuł całego zbioru poezji Miłosza wydanego w 1964 roku przez paryski Instytut Literacki), jak i treścią^[7]:

Gucio, niegrzeczny chłopczyk, został zamieniony w muchę.

Mył się według obrządku much pod skałą cukru

I prostopadle biegał po jaskiniach sera.

Leciał przez okno w jarzący się ogród^[8].

Poeta napisał także przedmowę do pierwszego powojennego wydania powieści^[9].

Na znajomość powieści Urbanowskiej wskazuje także wiersz Tadeusza Różewicza Myrmekologia, noszący podtytuł dalszy ciąg bajki o Guciu zaczarowanym i będący być może repliką na wiersz Miłosza^[10].

Adaptacje

Gucio zaczarowany Urbanowskiej miał kilka adaptacji scenicznych, m.in. w Teatrze Telewizji (1997, reż. Tadeusz Arciuch, w roli Wróżki Grażyna Wolszczak)^[11] oraz szczecińskim Teatrze Lalek Pleciuga (2001)^[5].