Jaćwingowie

Jaćwingowie lub Jaćwięgowie – lud zachodniobałtycki, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami, zamieszkujący do późnego średniowiecza obszar pomiędzy środkowym Niemnem, Narwią a Wielkimi Jeziorami Mazurskimi^[3]. Mówili zrozumiałym dla Litwinów i Prusów słabo poznanym językiem jaćwieskim.

Plemiona bałtyjskie około 1200 roku^[1]

Plemiona bałtyjskie ok. 1200 roku^[2]

Prusy plemienne i Jaćwież według Maxa Toeppena, 1858

Nazwy

W zależności od źródeł (ruskie, polskie, niemieckie, litewskie) oraz form wymowy, lud ten bywa znany jako:

• pol. Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, łac. Jaczwangos, Jentousi, lit. Jotvingiai, biał. Яцьвягі, ros. Ятвя́ги^[4], niem. Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.
• pol. Sudowowie, Sudawianie, łac. Sudovia, lit. Sūduviai, niem. Sudauer^[5],
• pol. Polekszanie, Połekszanie, łac. Pollexiani^[a],
• pol. Dajnowie, lit. Dainaviai^[7]

Według historyka i językoznawcy Jerzego Nalepy każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez najbliżej sąsiadujące z nimi ludy^[3]. Nazwy te miały pochodzić od rzek, nad którymi zamieszkiwały poszczególne odłamy Jaćwingów: Pollexiani mieliby zajmować tereny nad rzeką Łek (obecnie Ełk) przy granicy z Mazowszem^[8][9], Jatvjagi mieli zamieszkiwać okolice rzeki Antia (czyli Czarnej Hańczy) blisko Czarnej Rusi^[10], Dajnowie — tereny dzisiejszej południowej Litwy. Odłam Jaćwingów określany jako Sudowite miał zajmować obszar w okolicach rzeki Sudonia, która jest lewym dopływem Szeszupy lub przy północnej granicy Wielkich Jezior Mazurskich^[5].

Sudowowie bywają identyfikowani ze wspomnianymi przez starożytnych pisarzy Soudinoi (m.in. Klaudiusz Ptolemeusz). Jednak – tak jak w przypadku Galindów – nie ma naukowych przesłanek by łączyć z nimi Jaćwingów^[11][b].

Siedziby

Osobny artykuł: Jaćwież.

Ślady nowego osadnictwa na terenach zamieszkanych w czasach historycznych przez Jaćwingów archeolodzy datują na VIII^[12]–IX^[13] wiek n.e. Zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, środkowym odcinkiem rzeki Niemen na wschodzie i na północy oraz Biebrzą czy wręcz Narwią na południu znany jako Jaćwież^[3]. Choć opinie badaczy co do faktycznego jego zasięgu są podzielone^[14]. Wśród badaczy XIX-wiecznych istniało błędne przekonanie o dużo bardziej rozległym obszarze osadnictwa jaćwieskiego – w pojęciu tzw. „Wielkiej Jaćwieży”^[15][16]. Ich obecności przypisywano nawet cmentarzysko w Twarogach Ruskich położonych w pobliżu Drohiczyna nad Bugiem, daleko poza wspomnianym obszarem^[17]. Samemu Drohiczynowi błędnie przydawano rolę stolicy jaćwieskiej^[18] , do czego przyczyniła się wzmianka w kronice Macieja Miechowity oraz u Długosza^[19]. Przypisywano im także słowiańskie grodzisko znane jako „Wały Jaćwingowskie” w Niewiadomej i kurhany rostołckie, które są identyfikowane obecnie z kulturą wielbarską i Gotami^[15].

Pod wpływem walk z Rusinami, Polakami i Zakonem oraz prowadzonej przez sąsiadów akcji kolonizacyjnej, terytorium Jaćwieży kurczyło się i w XIII wieku ograniczało się do tzw. Jaćwieży właściwej, rozumianej jako rejon Suwałk, Sejn, Augustowa, Olecka i Ełku. Ostatecznie na mocy traktatu mełneńskiego z 1422 opustoszała Jaćwież została podzielona pomiędzy Zakon i Wielkie Księstwo Litewskie. Jednym ze znacznych ośrodków Jaćwieży był gród w miejscowości Szurpiły^[12].

Zobacz też kategorię: Grodziska jaćwieskie.

Kurhany na terenach dawnej Jaćwieży przypisywane powszechnie Jaćwingom są starsze niż ich obecność na tych terenach i datują się na czasy kultury sudowskiej z II wieku n.e.^[11]

• 
  Największy kurhan na terenie cmentarzyska popularnie przypisywanego Jaćwingom w okolicy Suwałk
• 
  Kurhany z czasów kultury sudowskiej
• 
  Mało znany kurhan w lesie w pobliżu wsi Jatwieź Duża

Grodziska jaćwieskie w granicach Polski, Litwy i okręgu kaliningradzkiego wg M. Engel i C. Sobczak^[20]

Taktyka walki

Unikali staczania walnych bitew oraz zdobywania fortyfikacji, a swoją taktykę opierali na szybkich wypadach na terytorium nieprzyjaciela i powrotach z łupem na Jaćwież. Wyprawy odwetowe musiały się liczyć z ciężkimi warunkami terenowymi na Jaćwieży, ponieważ były to tereny zalesione, bagniste, z licznymi rzekami, jeziorami i wzgórzami morenowymi, co ułatwiało organizowanie zasadzek^[9]. Stąd ich wrogowie niejednokrotnie najeżdżali ziemie Jaćwieży zimą, gdy mróz skuwał mokrą ziemię oraz przeszkody wodne^[21][13][22].

Kroniki średniowieczne podkreślają waleczność wojowników jaćwieskich. Jan Długosz opisując w swych „Rocznikach” wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. zawarł taką ich charakterystykę:

Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę.

Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego^[23]

Historia

Ziemie Prusów i Bałtów przed przybyciem w XIII wieku zakonów rycerskich

• epoka brązu – w okolicy wsi Jatwieź Duża w okresie pomiędzy VIII a VI wiekiem p.n.e. znajdowała się osada o charakterze obronnym^[24]
• II–VII wiek n.e. – kultura sudowska obejmuje teren zajmowany później przez Jaćwingów.
• II wiek – Ptolemeusz, grecki geograf – za Marinosem z Tyru^[11] – pisze o Galindach i „Sudinach” (stgr. Γαλινδαι και Σουδινοί – czyt. Galindai kai Soudinoi).
• 2. połowa II wieku–początek III wieku – pierwsze groby w kurhanach kamienno-ziemnych^[11]
• VI–VII wiek – kryzys kultury sudowskiej, zanik wcześniejszych zwyczajów pogrzebowych w postaci kurhanów i większości osadnictwa, przypuszczalnie związany z Wielką wędrówką ludów. Większość Sudowii po tym okresie nie jest zamieszkana.
• IX wiek – powstają nowe struktury osadnicze. Początki osadnictwa jaćwieskiego.
• 944 – Nestor wymienia wśród posłów wareskich Igora do Konstantynopola Warega zwanego: Jatwiag Gunarew – pierwsze wystąpienie nazwy w piśmie,
• 983 – Powieść minionych lat wzmiankuje o najeździe Włodzimierza Wielkiego^[25]  na teren Jaćwieży^[26]. Wzmianka Nestora jest pierwszym pewnym użyciem ich nazwy^[27]. Spalenie ośrodka w Szurpiłach (potwierdzone badaniami archeologicznymi)^[12].
• X wiek – Bolesław I Chrobry sprzymierza się z Jaćwingami w walce przeciw Rusi i pozostałym plemionom pruskim^[28].
• 1038, 1040, 1044 – najazdy Jarosława Mądrego, księcia Rusi na Jaćwież wzmiankowane przez Nestora^[26].
• XI–XIII wiek – walki Jaćwingów z Polakami i Rusinami, czasowe koalicje z Polakami przeciw Rusinom i Prusom (wyludnienie w wyniku najazdów sąsiedniej, pruskiej Galindii). Najazdy jaćwieskie na Mazowsze a wręcz na lubelską Małopolskę powodują odwetowe najazdy książąt polskich.
• 1102 – Rusini ponownie najeżdżają Jaćwież^[29].
• 1112 – wyprawa Jarosława Światopełkowicza, księcia wołyńskiego przeciw Jaćwieży.
• 1170 – Benesz, brat Bolesty uderza z Jaćwingami na wieś Biskupice by zamordować biskupa płockiego Wernera^[30].
• 1192 – opisana przez Kadłubka odwetowa wyprawa księcia Kazimierza Sprawiedliwego przeciwko Jaćwingom, który najpierw pobił pod Drohiczynem sprzymierzonego z nimi rusińskiego księcia, a potem wkroczył na Jaćwież i zmusił do poddaństwa i płacenia trybutu Połekszan^[31][32].
• 1196 – najazd jaćwięski na księstwo halicko-włodzimierskie i odwetowa zimowa wyprawa księcia Romana^[33]
• ok. 1217 – Jaćwingowie wspomagają księcia Daniela Halickiego w wojnie z Leszkiem Białym^[34].
• po 1231 – Konrad Mazowiecki sprzymierzony z Jaćwingami walczy przeciw Bolesławowi Wstydliwemu^[35].
• 1254 – układ w Raciążu o planowanym rozbiorze Jaćwieży pomiędzy księciem mazowieckim Siemowitem I, Danielem Halickim i komturem Burchardem von Hornhausenem^[36].
• 1255/1256 – zimowa wyprawa Daniela halickiego, Siemowita I i wojsk Bolesława Wstydliwego doprowadziła do narzuceniem zwierzchności Jaćwieży^[37]
• 1254–1257 – okres istnienia krótkotrwałego biskupstwa łukowskiego, erygowanego staraniem Bolesława Wstydliwego celem chrystianizacji Jaćwingów. Rozwiązane po protestach krzyżackich przez papieża^[38][39].
• 1255–1260 – anonimowy autor Descriptiones terrarum opisuje w swym dziele Jaćwież i jej sąsiadów^[40].
• 1256 – najazd książąt ruskich Daniela i Wasylki wspomaganych przez Piastów, Siemowita I i Bolesława Wstydliwego (małopolskie wojska Bolesława prowadzili wojewoda Sąd i kasztelan Sięgniew)^[41].
• 1262 – odwetowy najazd Mendoga i Jaćwingów na Siemowita za udział w wyprawie krzyżackiej na Źmudź. Śmierć księcia w Jazdowie^[42].
• 1264 – po spustoszeniu przez Jaćwingów ziemi łukowskiej i Małopolski aż po Tarczek Bolesław Wstydliwy zorganizował wyprawę odwetową, w której pobił ich wodza Komata w dwudniowej bitwie pod Brańskiem^[41]
• 1273/1274 – ostatni zimowy najazd książąt ruskich na Jaćwież^[43].
• 1279 – Jaćwingowie proszą księcia ruskiego Włodzimierza o dostawy zboża. Płacą srebrem, woskiem i futrami z wiewiórek, kun i bobrów. Zboże płynie łodziami Bugiem i Narwią. Pod Pułtuskiem cały transport zostaje jednak zrabowany^[44][45].
• 1282 – najazd Jaćwingów i Litwinów na Lubelszczyznę, którą pustoszyli przez dwa tygodnie oraz pościg za nimi Leszka Czarnego, który zadał im klęskę w bitwie nad Narwią^[46][43]. Mistrz zakonu Konrad niszczy okręg zwany Meruniska (Mieruniszki), zabija 18 możnych sudawskich i uprowadza do niewoli 600 ludzi^[47][48].
• 1283 – po klęsce w walkach przeciwko Krzyżakom poddają się wodzowie Jaćwingów, m.in. Skomand^[16]. Zakon przesiedla resztki Jaćwingów na wyludnioną po powstaniach pruskich Sambię (powstaje tym samym tzw. kąt sudowski – niem. Sudauische Winkel, który zachowa swą odrębność kulturową do XVI w.)^[16]. Wódz Sturdo zabija dowódcę krzyżackiej wyprawy, Friedricha von Holle, po czym spaliwszy osady odchodzi ze swymi ludźmi na Litwę^[49][50]. Pozostali migrują na tereny sąsiadów: Grodzieńszczyznę, Litwę oraz na południe od Biebrzy, na Mazowsze^[16].
• 1283–1422 – tzw. pustka plemienna; ziemie jaćwieskie są w dużym stopniu wyludnione, pokrywa je Wielka Puszcza, która jest miejscem polowań i terenem rozgraniczenia wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków^[51].
• 1422 – Pokój mełneński dzieli dawną Jaćwież między Zakon i Wielkie Księstwo Litewskie. Początek nowego osadnictwa na terenach Jaćwieży.

Zobacz też

• Konikowo, Mieruniszki, Rajgród, Szurpiły

Uwagi

1. Cytat z kroniki Kadłubka: Sunt autem Pollexiani Getarum seu Prussorum genus^[6]. Czasami można spotkać się z hipotezami, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie czy Polesie i nazwa Poleszucy, co wiązało by ją z nazwą rzeki Łek (obecnie Ełk).
2. Jest to przykład rozciągania nazw znanych z autorów klasycznych na nowe ludy żyjące na terytoriach ludów znanych z antycznych pism. Przykładem może być Kadłubek, który Prusów określa mianem Getów^[6].