Karpaty
łańcuch górski w Europie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Karpaty (51-54) (węg. Kárpátok; rum. Carpați; ukr. i serb. Карпати; rus. Карпаты; cz. i słow. Karpaty; niem. Karpaten) – łańcuch górski w środkowej Europie (jeden z największych w tej części świata), ciągnący się łukiem przez terytoria ośmiu krajów[1]: Austrii, Czech, Polski, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i Serbii. Najwyższy szczyt Gerlach ma wysokość 2655 m n.p.m.
 Morskie Oko, Mięguszowieckie Szczyty, Cubryna, Mnich | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Państwo | |
| Najwyższy szczyt |
Gerlach (2655 m n.p.m.) |
| Długość |
1600 km |
| Powierzchnia |
190 tys. km² |
 | |
Położenie na mapie Europy  | |
| 47°00′N 25°30′E | |
2. Centralne Karpaty Zachodnie
3. Wewnętrzne Karpaty Zachodnie
4. Zewnętrzne Karpaty Wschodnie
5. Wewnętrzne Karpaty Wschodnie
6. Karpaty Południowe
7. Góry Zachodniorumuńskie i Wyżyna Transylwańska
I. Podkarpacie
II. Równiny Południoworumuńskie
III. Kotlina Panońska
_and_Przemyśl_area_Ukrainians_in_original_goral_folk-costumes..jpg)
Nazwa „Karpaty” pochodzi najprawdopodobniej od nazwy dackiego plemienia Karpów, mieszkających w pierwszym tysiącleciu naszej ery na terenie Karpat Wschodnich. Wymienia ją Ptolemeusz w II wieku naszej ery (w postaci Karpates Oros)[2]. Być może nazwa ta wywodzi się od indoeuropejskiego słowa korpata – „góra”, „skała”[potrzebny przypis]. Inną hipotezą jest jej pochodzenie od przedindoeuropejskiego cara – „kamień”[3]. W XIII- i XIV-wiecznych oficjalnych dokumentach węgierskich Karpaty pojawiają się pod nazwą Thorchal bądź Tarczal lub rzadziej jako Montes Nivium. W Polsce po raz pierwszy użył nazwy „Karpaty” Stanisław Staszic w XIX wieku w dziele O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815).
Karpaty wchodzą w skład wielkiego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Stanowią drugi co do powierzchni łańcuch górski Europy. Zajmują powierzchnię 190 tys. km², z tego w Polsce 19,6 tys. km² (6,3% powierzchni państwa). Stanowią centralną główną część Regionu Karpackiego, który poza nimi obejmuje również pas obniżeń związanych geologicznie z Karpatami – Podkarpacie, Równiny Południoworumuńskie i Kotlinę Panońską.
Od Alp oddzielone są w okolicach Bratysławy doliną Dunaju. Stąd ciągną się blisko 1300-kilometrowym łukiem, który odgina się w kierunku północno-wschodnim, otaczając Kotlinę Panońską i Wyżynę Transylwańską. Od Gór Wschodnioserbskich oddzielone są ponownie doliną Dunaju (w okolicach rumuńskiego miasta Orşova) – odcinek ten nosi nazwę Żelaznych Wrót. Brama Morawska w Czechach oddziela Karpaty od Sudetów. Szerokość łańcucha karpackiego wynosi od 100 do 250 km.
Karpaty nie stanowią jednego nieprzerwanego łańcucha górskiego, ale raczej składają się z wielu wyróżniających się pod względem geologicznym i orograficznym pasm górskich. Różnorodność krajobrazów jest porównywalna z Alpami. Jednocześnie góry te rzadko osiągają wysokości powyżej 2500 m n.p.m. i dlatego nie są obecnie zlodowacone, jak to ma miejsce w Alpach. Jedynie w Tatrach Wysokich zalegają płaty wieloletniego śniegu oraz trzy niewielkie śnieżniki: Miedziany Śnieżnik w Dolinie Dzikiej, Kapałkowe Śnieżniki w Dolinie Śnieżnej i Mięguszowiecki Śnieżnik w kotle skalnym Bańdzioch w linii spadku Mięguszowieckiej Przełęczy pod Chłopkiem. W plejstocenie było ponad 20 masywów górskich Karpat, w których występowały małe lodowce cyrkowe i dolinne. Karpackie lodowce rzadko przekraczały długość 10 km. Jednym z najsilniej zlodowaconych masywów Karpat były Tatry, które cechuje jedna z najlepiej wykształconych rzeźb polodowcowych.
Łańcuch Karpat zajmuje odpowiednio[1]:
- na Słowacji 71,7% powierzchni kraju,
- w Rumunii 47,4% powierzchni kraju,
- w Czechach 8,5% powierzchni kraju,
- na Węgrzech 8,3% powierzchni kraju,
- w Polsce 6,3% powierzchni kraju,
- na Ukrainie 3,6% powierzchni kraju,
- w Austrii 0,5% powierzchni kraju,
- w Serbii 0,4% powierzchni kraju.
Inaczej wygląda stosunek powierzchni ogólnej Karpat, mianowicie[1]:
- Karpaty rumuńskie zajmują 55,19% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty słowackie zajmują 17,17% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty ukraińskie zajmują 10,60% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty polskie zajmują 9,63% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty czeskie zajmują 3,28% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty węgierskie zajmują 3,78% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty austriackie zajmują 0,18% powierzchni ogólnej Karpat,
- Karpaty serbskie zajmują 0,17% powierzchni ogólnej Karpat.
Danych tych nie należy traktować jako jedynie słusznych, ponieważ dokładny przebieg granic Karpat może się różnić w zależności od źródła[4], szczególne kontrowersje budzi zagadnienie zaliczania do tego łańcucha obszaru Gór Wschodnioserbskich.
Najwyższym pasmem Karpat są Tatry, w szczególności ich słowacka część, w której położone są Gerlach (2655 m n.p.m.), Łomnica (2632 m n.p.m.), Lodowy Szczyt (2628 m n.p.m.) i Durny Szczyt (2623 m n.p.m.). Kolejne pasma przekraczające wysokość 2500 m n.p.m. znajdują się na terenie Rumunii, najwyższe z nich są Góry Fogaraskie (Moldoveanu – 2544 m n.p.m.).
Na początku trzeciorzędu w miejscu dzisiejszych Karpat Zachodnich znajdował się rozległy głęboki zbiornik wodny, zwany geosynkliną karpacką. Ponad powierzchnię wody wyrastał granitowy masyw Tatr, tworzący dużą wyspę. Niewielkie wyspy stanowiły również, zbudowane z wapieni wieku jurajskiego, najwyższe części Pienińskiego Pasa Skałkowego. Przez miliony lat gromadziły się w nim przynoszone przez rzeki piaski, żwiry, iły i muły, które pod wpływem ciśnienia zalegających wyżej osadów przeobrażały się w piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Miąższość tych osadów, zwanych fliszem, dochodziła do 6000 m. W czasie orogenezy alpejskiej osady fliszowe zostały sfałdowane i wypiętrzone, wskutek czego powstały Karpaty Zewnętrzne, tworzące dzisiaj Beskidy.
W podstawowym podziale Karpat wyróżnia się następujące części:
- Karpaty Zachodnie
- Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
- Karpaty Austriacko-Morawskie i Środkowomorawskie (oddzielone od siebie doliną Dyi, a od Karpat Słowacko-Morawskich doliną Morawy, które mogą być traktowane jako część Kotliny Panońskiej),
- Pogórze Beskidzkie,
- Karpaty Słowacko-Morawskie,
- Beskidy Zachodnie i Środkowe.
- Centralne Karpaty Zachodnie
- Małe Karpaty,
- łańcuchy Małofatrzański, Wielkofatrzański, Tatrzański i Niżnotatrzański,
- Dolina Środkowego Wagu,
- obniżenia Orawsko-Podhalańskie, Nitrzańsko-Turczańskie i Liptowsko-Spiskie.
- Wewnętrzne Karpaty Zachodnie
- Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
- Karpaty Wschodnie
- Zewnętrzne Karpaty Wschodnie
- Wewnętrzne Karpaty Wschodnie
- Karpaty Marmaroskie,
- Kotlina Marmaroska,
- Góry Rodniańskie,
- Góry Bystrzyckie,
- Pasmo Wyhorlacko-Gutyjskie i Łańcuch Kelimeńsko-Hargicki,
- Obniżenie Gheorgeńsko-Braszowskie.
- Karpaty Południowe
- grupy górskie Fogaraska, Parâng i Godeanu-Retezat,
- Poiana Ruscă,
- Góry Banackie,
- Subkarpaty Południowe.
- Góry Zachodniorumuńskie
- Wyżyna Transylwańska
- wyżyny Samoszu i Tyrnawska,
- Równina Transylwańska,
- Dolina Środkowej Maruszy,
- kotliny Fogaraska, Sybińska i Hațeg.
- Góry Wschodnioserbskie
Ważne przełęcze w Karpatach to m.in.:
- Przełęcz Dukielska (500 m n.p.m.) – najdogodniejsze przejście z Europy Północnej do Kotliny Panońskiej; trasa europejska E371
- Przełęcz Łupkowska (640 m n.p.m.) – oddziela Karpaty Zachodnie i Wschodnie
- Przełęcz Użocka (853 m n.p.m.) – najdogodniejsze przejście z Europy Wschodniej do Kotliny Panońskiej; linia kolejowa Lwów – Budapeszt
- Predeal (1033 m n.p.m.) – oddziela Karpaty Wschodnie i Południowe
Karpaty stanowią dział wodny między zlewiskiem Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego (w dużym stopniu w zlewni Dunaju). Na terenie Karpat początek swój mają liczne rzeki, najdłuższymi (powyżej 200 km) są:
- Dniestr – 1362 km (Morze Czarne)
- Wisła – 1047 km (Morze Bałtyckie)
- Cisa – 966 km (Dunaj)
- Prut – 953 km (Dunaj)
- Marusza – 883 km (Cisa)
- Aluta – 736 km (Dunaj)
- Seret – 726 km (Dunaj)
- San – 458 km (Wisła)
- Jałomica – 417 km (Dunaj)
- Wag – 403 km (Dunaj)
- Temesz – 359 km (Dunaj)
- Ardżesz – 350 km (Dunaj)
- Jiu – 339 km (Dunaj)
- Buzău – 308 km (Seret)
- Hron – 298 km (Dunaj)
- Samosz – 297 km (Cisa)
- Hornad – 286 km (Dunaj)
- Bystrzyca – 283 km (Seret)
- Dymbowica – 268 (Ardżesz)
- Dunajec – 247 km (Wisła)
- Biały Keresz – 238,5 km (Cisa)
- Mołdawa – 237 km (Seret)
- Ipola – 232,5 km (Dunaj)
- Słona – 229 km (Cisa)
- Wisłok – 228 km (San)
- Târnava – 221 km (Marusza)
Tereny Karpat zamieszkuje obecnie około 15 mln ludzi. Karpaty Południowe i Wschodnie są rzadziej zaludnione od Karpat Zachodnich, ale i tam miejscami występują duże skupiska ludności. U podnóży Karpat leżą miasta[potrzebny przypis][5]:
- Wiedeń – stolica Austrii, 1,92 mln mieszkańców,
- Bukareszt – stolica Rumunii, 1,82 mln mieszkańców,
- Budapeszt – stolica Węgier, 1,75 mln mieszkańców,
- Kraków – była stolica Polski i jej drugie miasto pod względem liczby ludności, 800 tys. mieszkańców,
- Lwów – najludniejsze miasto zachodniej Ukrainy, była stolica województwa lwowskiego w II RP i była stolica Królestwa Galicji i Lodomerii, 722 tys. mieszkańców,
- Bratysława – stolica Słowacji, 441 tys. mieszkańców,
- Brno – drugie pod względem liczby ludności miasto Czech, stolica Moraw, 382 tys. mieszkańców,
- Kluż-Napoka – największe miasto Siedmiogrodu, 325 tys. mieszkańców,
- Czerniowce – historyczna stolica Księstwa Bukowiny, 265 tys. mieszkańców,
- Koszyce – drugie pod względem liczby ludności miasto Słowacji, stolica kraju koszyckiego, 238 tys. mieszkańców,
- Rzeszów – stolica województwa podkarpackiego, 197 tys. mieszkańców,
- Bielsko-Biała – trzecie pod względem liczby ludności miasto obszaru karpackiego w Polsce, 170 tys. mieszkańców,
- Ołomuniec – historyczna stolica Moraw, 101 tys. mieszkańców.
Klimat Karpat położonych na pograniczu Europy Zachodniej jest kształtowany przez wpływy Oceanu Atlantyckiego i Europy Wschodniej pozostającej pod przemożnym wpływem klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura powietrza z wielolecia (1951–2007) na Hali Gąsienicowej wynosi 2,5 °C[6].
Ze względu na długość łańcucha oraz fakt, że leży on na obszarze kilku krajów, przejście całej jego długości jest trudne. Od lat 60. XX wieku podejmowano jednak próby pokonania całego łańcucha w ciągu jednej wyprawy, co ostatecznie udało się po raz pierwszy w roku 1980 wyprawie studentów SKPB Warszawa. W jej skład wchodzili Andrzej Wielocha (kierownik), Piotr Kurowski, Jerzy Montusiewicz, Zdzisław Pecul i Wiesław Tomaszewski[7]. W 2004 roku po raz pierwszy góry samotnie pokonał Łukasz Supergan[8]. Po 38 latach od pierwszego przejścia letniego, w sezonie 2017/2018 Weronika Łukaszewska oraz Sławomir Sanocki dokonali pierwszego zimowego przejścia całego łańcucha Karpat[9].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
