Maria Bogucka

Maria Bogucka (ur. 1 czerwca 1929 w Warszawie^[1], zm. 27 października 2020 tamże^[1][2]) – polska historyczka, profesor, autorka licznych publikacji naukowych. Zajmowała się głównie dziejami społeczeństwa, jego kultury i mentalności, a także historią nowożytnego Gdańska.

Maria Bogucka

Fotografia Marii Boguckiej z miesięcznika „Mówią Wieki” (nr 1/1978 r.)
Data i miejsce urodzenia	1 czerwca 1929 Warszawa
Data i miejsce śmierci	27 października 2020 Warszawa
profesor nauk humanistycznych
Specjalność: historia
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1955/1956 Instytut Historii PAN
Habilitacja	1961 Instytut Historii PAN
Profesura	1981
Doktor honoris causa Uniwersytet Gdański – 2007
Pracownik naukowy, nauczyciel akademicki
Instytucja	Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk
Okres zatrudn.	1953–1998
Uczelnia	Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku
Okres zatrudn.	1994–2010
Odznaczenia

Życiorys

Maria Bogucka (1973)

Urodziła się w rodzinie o tradycjach ziemiańskich, o przedwojennej orientacji sanacyjnej, była córką majora Wojska Polskiego Jana Boguckiego i Heleny z Kasprowiczów (1893–1977)^[1][3][4]. Była jedynaczką, miała przyrodniego brata Tadeusza (ur. 1923), z pierwszego małżeństwa ojca^[1]. Młode lata spędziła w Warszawie, a później w Grodnie, dokąd rodzina Boguckich przeniosła się w przededniu wojny^[1][3]. Wiosną 1940 matka Marii powróciła wraz z córką do Warszawy, w obawie przed represjami ze strony okupanta sowieckiego, tępiącego polską inteligencję^[3]. Podczas okupacji mieszkała na Pradze i uczyła się w gimnazjum Rzeszotarskiej^[1]. Brała udział w powstaniu warszawskim jako sanitariuszka na Pradze^[1][3].

W 1948 zdała egzamin dojrzałości^[1]. Studiowała na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskując magisterium w 1951^[5], jej promotorem był Marian Małowist^[1]. Według jednego z opracowań w trakcie studiów pracowała w archiwum w Gdańsku^[1]. Z pewnością w latach 1951–1953 przebywała w Gdańsku^[3][5]. W 1953 została zatrudniona w Instytucie Historii PAN, gdzie pracowała do 2004 (formalnie przeszła na emeryturę w 1998^[3]) i przez kilkadziesiąt lat kierowała Zakładem Dziejów Nowożytnych^[1][5].

W IH PAN uzyskiwała kolejne stopnie naukowe^[3]. W 1955^[5] (lub 1956^[1]) obroniła doktorat, przedkładając pracę Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII w. (wydano drukiem rok później)^[6]. Habilitowała się w 1961^[5] (praca Gdańsk jako ośrodek produkcyjny od XIV do połowy XVII wieku, wydana w 1962^[6]). Od 1971 profesor nadzwyczajny, a od 1981 profesor zwyczajny^[5][6]. Od 1994 do 2010 pracowała jako profesor na Wydziale Filologicznym Akademii Humanistycznej im. Gieysztora w Pułtusku^[1][3]. Z racji wieloletniego zatrudnienia w PAN, jednostce badawczej, nie miała okazji wychować szerszej grupy uczniów. Do grona jej wychowanków należeli m.in. Tomasz Wiślicz, Andrzej Karpiński i Edward Opaliński^[3].

Od 1958 do 1978^[6] (lub 1976^[1]) była pierwszym redaktorem naczelnym miesięcznika „Mówią Wieki”, które to czasopismo współzakładała^[3]. Od 1978 do 2008 redaktor naczelny czasopisma „Acta Poloniae Historica”^[1][5]. Współpracowała m.in. z „Kwartalnikiem Historii Kultury Materialnej” (jako autorka i, przez ponad cztery dekady, członkini Komitetu Redakcyjnego) oraz z Instytutem Historii Kultury Materialnej PAN^[6]. Pod koniec lat 70. współzakładała czasopismo „Studia Maritima”, od 1995 zasiadała w radzie redakcyjnej estońskiego periodyku „Vana Tallin”^[1].

Wielokrotnie podróżowała do Holandii, Francji, Niemiec i innych krajów jako realizatorka stypendiów naukowych oraz w ramach współpracy międzynarodowej naukowców^[1][3].

Członkini Polskiej Akademii Umiejętności od 1995, wcześniej należała do rady naukowej Instytutu Historii PAN^[1]. Honorowy członek Polskiego Towarzystwa Historycznego (tytuł otrzymany w 2003^[1]) i Międzynarodowej Komisji Dziejów Miast (od 1976^[1][6]). Od 1988 należała do The Nederlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences^[1]. Kilkakrotnie organizowała Konferencje Bałtyckie, była współtwórczynią Międzynarodowego Stowarzyszenia Mórz Północnych Europy^[1]. Należała do Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i Towarzystwa Wiedzy Powszechnej – w tej ostatniej instytucji była zastępczynią prezesa Rady Naukowej^[1].

Jej ostatnią monografią była wydana w 2018 Mizoginia^[3]. Pod koniec życia publikowała wspomnienia i poezje^[1][6].

Nie założyła rodziny^[3]. Zmarła w Warszawie, pochowana na cmentarzu komunalnym Północnym^[1][7] (kwatera W-XI-3-1-9)^[4].

Grób prof. Marii Boguckiej na Cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie

Zainteresowania i osiągnięcia badawcze

W latach 50. publikowała nt. dziejów gospodarczo-społecznych^[6]. Badała historię gospodarczą, zwłaszcza Gdańska i jego związków z Europą^[5][6].

Jej badania w kolejnych latach dotyczyły różnych dziedzin historii Polski i historii powszechnej, szczególnie epoki baroku i renesansu, w tym dzieje miast, struktur społecznych, szeroko rozumianej kultury, obyczajów, życia codziennego czy przemysłu i konsumpcji^[6]. Publikowała wiele w zakresie historii Holandii oraz Anglii^[3]. Była autorką prac metodologicznych^[3].

Zapoczątkowała w latach 70. nowy nurt badawczy, formułując m.in. tematykę gestu jako znaku przynależności do określonej grupy społecznej^[1]. Rolę gestu w życiu dawnych społeczeństw przedstawiła w czasie konferencji IH PAN w 1981^[8]. Brała też czynny udział w dyskusjach toczących się w tym czasie w Münster, gdzie historycy niemieccy (H. Teuteberg, P. Borscheid), pracujący nad historią rodziny i związkami międzypokoleniowymi i genderowymi podjęli także studium „codzienności”, tworząc szybko rozwijający się nowy kierunek badań: Studia zur Geschichte des Alltags(inne języki). Bogucka swoje zainteresowanie „codziennością” zaczęła od zbudowania teoretycznych podstaw tego zjawiska, formułując w 1996 roku definicję „życia codziennego” i jego odrębności^[9]. Była jedną z pionierek nurtu badań skupionych na historii kobiet, oraz popularyzatorką tegoż nurtu poprzez liczne popularne biografie władczyń, m.in. Bony i Marii Stuart^[1][5]. Należała do grona badaczy czerpiących z dorobku szkoły historiograficznej Annales i nawiązujących doń w swojej twórczości^[3][5].

Zbudowała też alternatywny wobec Norberta Eliasa model procesu cywilizacyjnego opartego nie na odgórnym dyscyplinowaniu społeczeństwa, lecz na systemie obyczajów, w warunkach słabości aparatu państwowego przez samo społeczeństwo egzekwowanych. Stosowanie w badaniach historycznych metod zaczerpniętych z psychologii społecznej i socjologii zaowocowało wysunięciem tez dotyczących mentalności społecznej (stosunek do czasu, do choroby i śmierci, relacje między kobietą i mężczyzną, czyli tzw. gender relations).

Ukoronowaniem studiów szczegółowych było opracowanie dziejów kultury polskiej od zarania aż po rok 1989^[10], oraz teoretycznych rozważań pt. Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej (2013).

Bogucka ostro krytykowała szkołę historiograficzną swojego dawnego promotora Mariana Małowista^[3], podobnie jak innych polskich historyków; polskie środowisko historyczne oskarżała o „feudalizm” i kumoterstwo^[11].

Jest autorką ponad 2000 publikacji^[5][6] (wg innych opracowań ponad 1300 lub ponad 1500^[1][3]), w tym kilkudziesięciu książek, które tłumaczono na języki obce. Popularyzowała historię w publikacjach książkowych, czasopismach, w radiu i telewizji, m.in. w teleturnieju Wielka Gra^[3].

Publikacje (wybór)

• Szkice gdańskie, XVI–XVIII w., Warszawa 1955,
• Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII w., Wrocław 1956,
• Opowieści wiślane, Warszawa 1957,
• Żelazny Książę i żebracy. Z dziejów rewolucji w Niderlandach, Warszawa 1961,
• Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII w., Warszawa 1962,
• „Zboże rosyjskie na rynku amsterdamskim w pierwszej połowie XVII w.”, [w:] Przegląd Historyczny, z. 4, 1964, s. 611–28,
• Dzieje Polski do roku 1795, Warszawa 1964,
• Życie codzienne w Gdańsku, XVI–XVII w., Warszawa 1967,
• Handel zagraniczny Gdańska w pierwszej połowie XVII w., Wrocław 1970,
• „Książka jako element kultury masowej w Gdańsku w pierwszej połowie XVII w.”, [w:] Polska w świecie, Warszawa 1972, s. 267–76,
•  Ziemia i czasy Kopernika, Wrocław 1972,
• Nicholas Copernicus. The Country and Times, Wrocław 1973,
• Dawna Polska. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1974 (wyd. II), 1985 (wyd. III), 1989 (wyd. IV i V),
• Historia Holandii, Wrocław 1976, 1989 (wyd. II) – wspólnie z J. Balickim,
• Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, Warszawa 1981,
• Das alte Danzig. Alltagsleben vom 15 bis 17 Jh., Leipzig 1980, 1987 (wyd. II), München 1988 (wyd. IV),
• Hołd pruski, Warszawa 1982, 1985 (wyd. II),
• Das alte Polen, Leipzig 1980, 1983,
• Gdańscy ludzie morza, XVI–XVIII w., Gdańsk 1984,
• Die Preussische Huldigung, Warszawa 1986,
• Dzieje kultury polskiej do roku 1918, Wrocław 1987, 1991 (wyd. II), ISBN 83-04-03282-1
• Bona Sforza, Wrocław 1989, wyd. II: Wrocław 2004, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 312, ISBN 83-04-04705-5
• Maria Stuart, Wrocław 1990, wyd. II uzup., Wrocław 2009, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 304, ISBN 978-83-04-05002-0
• Anna Jagiellonka, Wrocław 1994, wyd. II uzup., Wrocław 2009, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 207, ISBN 978-83-04-05003-7
• Staropolskie obyczaje XVI–XVII w., Warszawa 1994,
• The Lost World of the „Sarmatians”. Custom as Regulator of Polish Social Life in Early Modern Times, Warszawa 1996,
• Ludzie, kontakty, kultura, XVI–XVIII w., Warszawa 1997,
• Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998, Wydawnictwo Trio, ISBN 83-85660-78-X
• Historia Polski do roku 1864, Wrocław 1999,
• Baltic Commerce and Urban Society 1500–1700, Gdańsk 2000,
• Danzig and its Polish Context, Aldershot 2003,
• Women in Early Modern Polish Society Against the European Background, Aldershot 2003,
• Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2005, Wydawnictwo Trio, s. 378, ISBN 83-7436-018-6
• Woman in the History of Europe from Antiquity till the Beginning of the 21st Century, Warszawa 2008,
• Człowiek i świat. Studia z dziejów kultury i mentalności w XV–XVIII w., Warszawa 2008 Wydawnictwo Naukowe Semper, ISBN 978-83-7507-030-9
• Kultura – naród – trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 r., Warszawa 2009, Wydawnictwo Trio, s. 760, ISBN 978-83-7436-140-8
• Kultura sarmatyzmu, XVI–XVIII w., Warszawa 2013, 2016 (wyd. II),
• Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej, Warszawa 2013.

Źródło:^[12].

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1992)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1986)
• Złoty Krzyż Zasługi (1974)
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1984, 1996)
• Medal Księcia Mściwoja II (1999)^[13]
• Odznaka honorowa „Zasłużony Pracownik Morza” (1995)
• Odznaka honorowa „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej” (1976)
• Medal 400-lecia Warszawy (1997)

Źródło:^[1].

Nagrody i wyróżnienia

• Nagroda naukowa Sekretarza PAN (1983)
• Dyplom Jubileuszowy PTH (1986)
• Nagroda Sekretarza Naukowego PAN (wspólnie z H. Samsonowiczem) za książkę Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej (Wrocław 1986) (1987)
• Nagroda Kuriera Polskiego za książkę Dawna Polska (Warszawa 1987, III wyd.) (1987)
• Nagroda Sekretarza Naukowego PAN za Dzieje kultury polskiej do roku 1918 (Wrocław 1987) (1988)
• Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska za całokształt twórczości o Gdańsku (1989)
• Nagroda Klubu Księgarza za książkę Bona Sforza (Warszawa, 1989) (1989)
• Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Yorku (1996)
• Nagroda Premiera RP (1999)
• Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska w Dziedzinie Kultury (2000)^[14]
• tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego (2007)^[15]

Źródło:^[1].