Mentalność ofiary

Mentalność ofiary^[1] jest nabytą cechą osobowości, charakteryzującą się tendencją do uważania siebie za ofiarę wrogich czynów innych ludzi i podtrzymywania tego poglądu nawet w obliczu dowodów przeczących zaistnieniu takich okoliczności. Rozwój mentalności ofiary zależy od procesów rozumowania i atrybucji. W niektórych przypadkach ludzie z mentalnością ofiary faktycznie byli ofiarami złych czynów innych osób, albo cierpieli bez własnej winy. Jednakże takie sytuacje nie muszą koniecznie powodować powstania tego syndromu^[2].

Termin ten jest także używany w odniesieniu do tendencji do obwiniania innych ludzi za własne problemy, co także jest nazywane wiktymizacją^[3][4].

Mentalność ofiary jest głównie nabyta, na przykład od członków rodziny lub tworzy się wskutek różnych przeżyć z okresu dzieciństwa. Także przestępcy często myślą o sobie w kategoriach mentalności ofiary, wierząc że są etycznymi ludźmi, którzy dokonują przestępstw tylko w reakcji na zepsucie świata, a władze nieuczciwie ich prześladują^[5].

Geneza

W podstawowym sensie, ofiarą jest każdy kto doświadcza urazu, utraty, lub cierpienia w efekcie jakiegoś wydarzenia lub serii wydarzeń^[6]. To negatywne doświadczenie nie jest jednak wystarczające do pojawienia się poczucia bycia ofiarą. Ludzie mogą identyfikować się jako ofiary^[2], jeśli wierzą, że:

• zostali zranieni;
• nie byli przyczyną powstania raniącej sytuacji;
• nie mieli obowiązku zapobieżenia szkodzie;
• problem zasadza się na niesprawiedliwym naruszeniu ich praw (przez inną osobę) lub to ich pozytywne cechy (np. siła charakteru, dobroć) sprawiają, że stali się obiektem ataku
• oczekują współczucia^[7].

Pragnienie współczucia jest kluczowe pod tym względem, że samo wystąpienie szkodliwego zdarzenia nie jest wystarczające dla powstania poczucia bycia ofiarą. W tym celu potrzeba dodatkowo uważać szkodę za nieoczekiwaną, niesprawiedliwą i niemoralną, coś przed czym nie sposób było się uchronić. Potrzeba uzyskania współczucia i zrozumienia może pojawić się z biegiem czasu^[8].

Osoba z mentalnością ofiary może wierzyć, że^[2]:

• jej życie jest serią wyzwań skierowanych specjalnie przeciwko niej;
• życie jest pod wieloma względami straszne i poza jej kontrolą;
• z powodu trudnych doświadczeń życiowych zasługuje na współczucie;
• ma zbyt małe możliwości aby odmienić swój los, więc nawet nie będzie próbować;

Mentalność ofiary bywa skutkiem przemocy. Osoby nią dotknięte zwykle doświadczyły kryzysu lub traumy^[9]. W swej istocie mentalność ofiary jest sposobem uniknięcia odpowiedzialności i krytyki, uzyskania uwagi i współczucia, oraz opanowania własnego uczucia gniewu.

Cechy

Mentalność ofiary może manifestować się w szeregu różnych zachowań oraz sposobów myślenia i mówienia:

• Identyfikowanie innych jako przyczyny niekorzystnej sytuacji i pomijanie osobistej odpowiedzialności za własne życie i jego okoliczności^[10].
• Okazywanie wzmożonej uwagi (nadmiernej czujności) w obecności innych.
• Wyczulenie lub przeczulenie na negatywne intencje innych ludzi.
• Wiara że inni ludzie mają więcej szczęścia w życiu.
• Ulga czerpana z litowania się nad sobą i uzyskiwania współczucia innych ludzi.

Mentalność ta typowo wiąże się z nastawieniem pesymistycznym, użalaniem się nad sobą i skrytym gniewem^[11] Ludzie ci mogą ułożyć przekonujące i złożone wyjaśnienia wspierające ich przekonania, a następnie użyć ich do wytłumaczenia sobie i innym danej sytuacji.

Ludzie z mentalnością ofiary mogą również:

• posiadać realistyczną ocenę swojej bieżącej sytuacji, jednak bez poświęcania uwagi i zainteresowania jej przyczynami^[12]
• mieć tendencję do introspekcji
• uważać, że mają szczególne prawa i okazywać w związku z tym egoizm^[13]
• mieć nastawienie obronne: W rozmowie odczytują negatywne intencje w neutralnych sprawach i reagują oskarżeniem, tworząc konflikt i nie dopuszczając do wspólnego rozwiązywania problemów.
• kategoryzować: np. dzieląc ludzi na „dobrych” i „złych”, bez szarej strefy pomiędzy, lub szufladkując ich w inny sposób^[10]
• unikać przygód: są ogólnie niechętni podejmowania nawet małego i skalkulowanego ryzyka; podkreślają znaczenie i prawdopodobieństwo negatywnych skutków
• wykazywać wyuczoną bezradność: nie doceniają swoich zdolności i wpływu na sytuację, czują się bezsilni
• poniżać się: ustawiają się na jeszcze gorszej pozycji niż wynikałoby to z sytuacji i oceny innych ludzi

Mentalność ofiary może być odzwierciedlona w manierach językowych, np.

• w sygnalizowaniu bezsilności („nie mogę...”),
• okazywaniu braku możliwości wyboru („muszę...”, „nie mam wyboru...”),
• bierno-agresywnej pokorze („nie wiem”, „ty zdecyduj”)

Inne cechy mentalności ofiary obejmują^[14]:

• potrzebę rozpoznania – dążenie do potwierdzenia i docenienia przez innych że jest się czyjąś ofiarą. To potwierdzenie pomaga wzmocnić podstawowe założenia na temat siebie, innych, sytuacji i ogólnie świata. Także domniemani prześladowcy powinni być świadomi swoich złych czynów.
• elityzm moralny – percepcja własnej wyższości moralnej i niemoralności drugiej strony, zarówno na indywidualnym, jak i grupowym poziomie. Na poziomie osobniczym zwykle oznacza to czarno-białą wizję moralności i czynów. Osoba zaprzecza swoim agresywnym tendencjom i widzi siebie jako słabą i prześladowaną, a inni są zagrażający, prześladujący i niemoralni. W ten sposób domniemana ofiara podtrzymuje swój czysty wizerunek. Na poziomie grupowym elityzm moralny podkreśla szkody czynione przez drugą stronę, własną wyższość i uzasadnia własną agresję jako etyczną obronę przed niemoralnym atakiem.
• brak empatii – ponieważ domniemane ofiary są skoncentrowane na własnym cierpieniu, nie są skłonne do rozpraszania swojej uwagi cierpieniem innych i osłabiania w ten sposób siły własnego wyrazu. Zwykle ignorują cudze cierpienie lub zachowują się samolubnie. Na poziomie grupowym, grupy są owładnięte własną martyrologią, nie chcą zewnętrznej perspektywy i okazują mniej empatii swoim adwersarzom, nie przyjmując odpowiedzialności za szkody które sami wyrządzają. W efekcie cała grupa zachowuje się egoistycznie.
• przeżuwanie – ofiary poświęcają mnóstwo uwagi swoim nieszczęściom, ale głównie ich przyczynom i skutkom, a nie możliwym rozwiązaniom. To rodzi agresję w odpowiedzi na zaczepki, zmniejsza pragnienie wybaczenia i skłania do mściwości. Podobna dynamika jest obecna na poziomie grupowym.

Ofiary maltretowania i manipulacji

Ofiary maltretowania i manipulacji często zostają schwytane w pułapce widzenia siebie w roli ofiary. Psychologiczny profil wiktymizacji obejmuje ciągłe poczucie beznadziejności, bierności, utraty kontroli, pesymizm, negatywne myślenie, silne poczucie winy, wstydu, samooskarżanie i smutek. Ten sposób myślenia wciąga człowieka w otchłań beznadziei i desperacji^[15]. Długi czas może być potrzebny terapeucie na zbudowanie relacji zaufania z ofiarą. Często istnieje zgeneralizowana nieufność do autorytetów i oczekiwanie zranienia i wykorzystania^[16].

Wyzwolenie

W 2005 roku, badania prowadzone przez psychologa Charlesa R. Snydera wskazały, że jeśli osoba z mentalnością ofiary wybaczy sobie i zaakceptuje sytuację która ją do tego doprowadziła, symptomy zespołu wstrząsu pourazowego i wrogości mogą zostać opanowane^[17]

Dla dorastających ofiar grupy wsparcia oraz psychodrama pozwalają na zdobycie realistycznej oceny przeszłych traum. Pozwalają one też poznać własne emocje i wyrazić je w kontrolowany sposób. Grupy wsparcia umożliwiają ćwiczenie asertywności i uzyskiwanie zdrowego wsparcia bez wzmacniania szkodliwych sposobów myślenia^[16].

Inne skuteczne techniki terapeutyczne opierają się na ideach inteligencji emocjonalnej, terapii poznawczo-behawioralnej i umiejscowieniu kontroli. Te metody dowiodły swej skuteczności w rozpoznaniu i zmianie mentalności^[18].

Trauma i mentalność ofiary

Trauma może podkopać pozytywne nastawienie wobec świata jako sprawiedliwego i rozsądnego miejsca. Badania naukowe dowodzą, że potwierdzenie traumy jest istotne dla psychicznego uzdrowienia. Jest zupełnie normalne, że ofiary chcą aby sprawcy wzięli odpowiedzialność za swoje czyny^[19]. De Lint i Marmo odkryli istnienie „antywiktymizacji” – nastawienia społecznego w którym oczekuje się od ofiar okazywania hartu ducha i nieokazywania bólu, który jest odbierany jako oznaka słabości. To tworzy środowisko w którym ofiara okazuje ból, tylko po to aby być za to osądzoną^[20].

Wiktymologia jest nauką o społecznym odbiorze ofiar i ich cierpienia z socjologicznego i psychologicznego punktu widzenia. Ludzie będący ofiarami przestępstw mają skomplikowany stosunek do etykiety „ofiary”, mogą czuć się zobowiązani do jej zaakceptowania aby uzyskać pomoc; mogą czuć, że akceptacja tej etykietki jest konieczna dla uniknięcia winy; mogą chcieć odrzucić ją aby uniknąć stygmatyzacji, albo dać sobie poczucie kontroli; mogą akceptować tę rolę, pożądając raczej sprawiedliwości niż współczucia. Może zaistnieć fałszywa dychotomia ról ofiary i kogoś kto przeżył traumę^[21].

Zobacz też

• Wina
• Wyuczona bezradność
• Mentalność
• Urojenia prześladowcze
• Wojownik sprawiedliwości społecznej
• Obwinianie ofiary
• Kompleks męczennika
• Wiktymizacja