Neologizm

innowacja w zakresie języka Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Neologizm (z gr. νεος + λογός „nowe słowo”) – nowy element językowy (zwłaszcza leksykalny) wykształcony na gruncie danego języka, pewnej jego odmiany lub – dla celów artystycznych – w ramach tekstu literackiego.

Czasem utożsamia się neologizmy z pojęciem innowacji językowych[1]. Rozmaite innowacje, na różnych poziomach języka, wprowadza się do języka celowo – w celu wypełnienia pewnych luk leksykalnych – lub nieświadomie, np. poprzez dopasowanie wyjątkowych form wyrazowych do reguły większościowej. Różny bywa stopień ich akceptacji oraz ugruntowania w języku. Innowacje utrwalone i przyjęte w praktyce językowej przybierają charakter zmian językowych[2]. Niekiedy są uważane za nieuzasadnione i niepożądane; z kolei w innych przypadkach zaspokajają pewną potrzebę językową[3].

Mianem neologizmów określa się przede wszystkim innowacje leksykalne (słownikowe), służące zaspokojeniu nowych potrzeb nazewniczych lub wyrażeniu zróżnicowanego stosunku mówiących do otoczenia[3][4]. Do neologizmów można zaliczyć nie tylko rzeczowniki, ale również inne części mowy, jak np. czasowniki[5], a także frazy i nowe sposoby użycia istniejących wyrazów[6]. Niektóre z nich to derywaty ekspresyjne, określające obiekty mające już nazwę[7]. Neologizmy powstają w różnych odmianach języka (w języku standardowym, slangu, języku codziennym itp.)[8]. Nie wszystkie neologizmy wchodzą na stałe do obiegu językowego; część z nich jest przejawem chwilowej mody językowej, inne zaś okazują się nieudane już przy pierwszych próbach popularyzacji[9]. Neologizmy występują w utworach literackich, gdzie pełnią funkcję artystyczną[4]; służą np. odświeżeniu języka, precyzowaniu znaczeń, uzyskiwaniu efektów brzmieniowych[10]. Twory jednorazowe, sytuacyjne, powstające w procesie tworzenia tekstu są nazywane okazjonalizmami[11][12]. Okazjonalizmy są właściwe nie tylko dla artystycznej sfery użycia języka (tzw. neologizmy artystyczne), ale również dla stylu potocznego, języka publicystyki i języka fachowego[11].

Neologizmy powstają zarówno w oparciu o rodzime materiały słowotwórcze, jak i poprzez zapożyczanie morfemów obcych[13]. W wielu sferach życia neologizmy to zapożyczenia z języka angielskiego[14]. Neologizmy są stosunkowo obficie reprezentowane w terminologii naukowej[4]. Część neologizmów to wyrazy jednostkowe (indywidualne), ale spotyka się także „neologizmy seryjne”, które powstają na bazie tego samego modelu słowotwórczego (-gate, -holik, -bus)[5].

Pojęcie neologizmu bywa rozumiane na różne sposoby; niełatwo obiektywnie określić, co należy zaliczyć do tej kategorii. Według definicji psychologicznej neologizm to taka jednostka języka, która jest postrzegana przez społeczność językową jako nowa (wówczas chodzi o pojęcie względne). W ujęciu leksykograficznym za neologizmy uważa się takie jednostki, które nie występują w słownikach (przy czym należy wziąć pod uwagę niemożność rejestracji wszystkich słów przez słowniki). Podejście diachroniczne (lub korpusowe) za neologizmy każe uznać takie formy wyrazowe, które występują w pewnych nowych tekstach, ale nie zostały odnotowane przez żaden korpus referencyjny danego języka[15]. Za neologizmy uchodzą też rzadko używane (istniejące) wyrazy, które w pewnym okresie zyskały na popularności[6].

Innowacje językowe nadające istniejącym wyrazom nowe znaczenia określa się mianem neosemantyzmów[6][7].

Zastosowanie neologizmów

Podsumowanie
Perspektywa

W niektórych państwach neologizmy leksykalne powstają w wysokich gremiach purystycznych rad językowych, które w trosce o „czystość” języka narodowego urabiają własną terminologię, by uniknąć konieczności posłużenia się zapożyczeniami. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Neologizmy mogą jednak wchodzić do obiegu również poprzez zapożyczenie z innego języka[4]. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za prawowitą i ugruntowaną część leksyki.

Inaczej rzecz ma się z neologizmami powstałymi na nazwanie rzeczy istniejących w fikcji literackiej. Wielu literatów tworzy takie wyrazy, aby doraźnie wzbogacić zasób słowny, uzupełnić brakujące im określenia potrzebne w danym kontekście.

W literaturze polskiej neologizmy zaczęto częściej stosować w polskim modernizmie, wcześniej tworzyli je Juliusz Słowacki i Cyprian Kamil Norwid. Dopiero w Młodej Polsce neologizacja poezji najpierw objęła futurystówBruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec (m.in. XX wiek, W drodze) – a następnie pisarzy epoki postmodernizmu – Juliana Tuwima i Bolesława Leśmiana. Tuwim (Bal w operze, Słopiewnie) i Leśmian (Dusiołek, Śnigrobek), a także Aleksander Wat marzyli o stworzeniu języka pozarozumowego, który swoją neologistyczną znaczeniowością nie budził racjonalnych skojarzeń, lecz przeciwnie – irracjonalne odczucia. Na epoce języka pozarozumowego wzorowali się później Miron Białoszewski i Stanisław Lem.

W polszczyźnie jednym z twórców często sięgających do neologizmów był Bolesław Leśmian, a w języku angielskim James Joyce. Leśmian zreformował zupełnie wszystkie skojarzeniowo ważne człony językowe dochodząc do perfekcji budowania nastroju słowami. Ważnym utworem Joyce’a jest Finnegans Wake – dzieło, które nie tylko nie może być zakwalifikowane do jakiejkolwiek kategorii i gatunku, ale zgodnie z hipotezami język, jakim jest pisany ten utwór, ma być zrozumiały dla całej ludzkości pozarozumowo.

Do zagranicznych pisarzy, którzy często stosowali neologizmy w swoich dziełach, można zaliczyć m.in. Lewisa Carrolla, George’a Orwella, Samuela Becketta, Briana Aldissa, Roalda Dahla, J.R.R. Tolkiena i Terry’ego Pratchetta.

W literaturze przedmiotu podejmowany jest też problem tłumaczenia neologizmów na inny język[16].

Zobacz też

Szybkie fakty
Zamknij

Przypisy

Bibliografia

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.