Norma językowa

Norma językowa – sposób realizacji określonego systemu językowego, który odpowiada zwyczajowi panującemu w danej wspólnocie językowej^[1][2]. Jest to zbiór tych elementów językowych (wyrazów, form i reguł ich łączenia), które są w pewnym okresie aprobowane przez społeczność^[3]. Szeroko rozumiana norma językowa stanowi część zarówno języka standardowego, jak i każdej innej odmiany języka (np. pewnego dialektu)^[4][5]. Szczególnym typem normy językowej jest norma języka standardowego^[6].

Normę języka standardowego (literackiego) kształtuje uzus warstw wykształconych, w mniejszym stopniu literatura piękna^[7]. Norma ta podlega autorytatywnej kodyfikacji, tj. jest formułowana i sankcjonowana w słownikach, gramatykach normatywnych i innych poradnikach^[7][8]. Na postać normy wpływa utrwalony uzus językowy, a ewolucja potrzeb wspólnoty komunikatywnej prowadzi także do zmian na poziomie formalnej kodyfikacji^[9]. Kodyfikacji podlega przede wszystkim język standardowy^[8][10].

Pojęcie normy bywa także odnoszone do cech i zachowań językowych kojarzonych z konkretnymi sytuacjami komunikatywnymi, postrzeganych jako najbardziej właściwe w danej sytuacji (tzw. normy komunikacyjne)^[11] . Do praktyk tych można zaliczyć m.in. przełączanie się między odmianami języka w sposób zgodny z oczekiwaniami społecznymi; np. użycie jednej odmiany języka (np. niemczyzny szwajcarskiej) w rozmowach prywatnych, a drugiej (języka standardowego) w innych sytuacjach społecznych^[6].

W dawnym ujęciu normę rozumiano jako zbiór reguł i zaleceń narzucanych z zewnątrz, przez autorytatywne gremia lub jednostki^[12]. Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji normatywnej polegały na przytaczaniu przykładów form „niepoprawnych”. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny; do XIX w. wszystkie gramatyki były normatywne^[13]. Stabilizacja polskiej normy językowej nastąpiła pod koniec XVI wieku. Wiek ten uznaje się za początek istnienia polszczyzny standardowej, tj. koniec procesu standaryzacji podstaw systemowych języka polskiego^[14]. Od II poł. XX w. normę zaczęto pojmować jako zbiór jednostek i reguł stanowiących część systemu językowego (tj. pewien wybór jego elementów), umieszczając ją w sferze wewnętrznych struktur języka^[12].

Bywa, że normy językowe kolidują ze sobą. Przykładowo norma pisanej polszczyzny nakazuje używanie biernikowego „tę”, choć w ustnej formie języka standardowego upowszechniona jest forma „tą”. W tym przypadku istnieje różnica między normą literacką a normą rzeczywiście społeczną^[15]. Innymi normami kierują się z kolei systemy gwarowe^[16].

Charakterystyka

Norma językowa jest centralnym pojęciem teorii kultury języka. W ramach czeskiej teorii języka literackiego normę językową pojmowano pierwotnie jako zespół środków językowych regularnie używanych przez społeczność językową i traktowanych przez nią jako wiążące. Iva Nebeská określa normę jako centralny element triady „uzus – norma – kodyfikacja”, przy czym uzus i kodyfikację traktuje jako zjawiska materialne, normę zaś rozumie jako zjawisko mentalne (poznawcze), obecne w umysłach członków społeczności językowej. Z biegiem czasu zakres pojęciowy terminu „norma językowa” został poszerzony: do inwentarza normy włączono również zasady językowe, rządzące sposobem łączenia jednostek językowych w większe całości. Z zakresu normy językowej wykluczono natomiast wyrazy i formy o charakterze czysto teoretycznym, możliwe do utworzenia w sposób systemowy, ale nienotowane w powszechnej praktyce językowej. Norma językowa ma charakter wariantywny; bywa bowiem, że dopuszcza więcej niż jedną formę danego wyrazu. O normie językowej można mówić także w przypadku dialektów, ale wówczas zbliża się ona do pojęcia uzusu językowego^[11] .

Koncepcja normy bywa również pojmowana w sposób węższy i ściślej kojarzona ze standaryzacją języka, zwłaszcza na gruncie podejścia preskryptywnego (wówczas nie bierze się pod uwagę norm dialektów i innych odmian niestandardowych)^[5]. Normę językową sensu stricto wiąże się lub utożsamia z zasadami języka standardowego (literackiego)^[2][17][18]. W skład wąsko rozumianej normy językowej wchodzą środki aprobowane przez ogół użytkowników języka, a przede wszystkim przez warstwy wykształcone^[3]. W odróżnieniu od uzusu norma ma charakter bardziej stały i wykazuje ograniczoną wariantywność^[19]; nie obejmuje ona ponadto obiegowych elementów, które nie zyskały pełnej akceptacji społecznej^[3]. Norma języka standardowego jest utrwalana za pomocą autorytatywnej kodyfikacji^[11] [4]. Cechuje się wielostronnym zróżnicowaniem funkcjonalno-stylistycznym^[20], a w wymiarze historycznym podlega zmianom i wahaniom, związanym z rozwojem języka^[21].

Do cech normy języka literackiego należą: jedność (język literacki stanowi odmianę nadrzędną wobec odmian terytorialnych lub ograniczonych socjalnie), „elastyczna stabilność”, wariantywność (skutek społecznego funkcjonowania języka i kontaktu z innymi normami), dynamiczność (wewnętrzne napięcie między zjawiskami nowymi a ustępującymi, produktywnymi a nieproduktywnymi, centralnymi a peryferyjnymi)^[2]. Elastyczna stabilność to „stan chwiejnej równowagi normy oscylującej między zachowaniem tradycji a tendencjami innowacyjnymi”^[22]. Poszczególne normy zmieniają się nie tylko wraz z ewolucją języka, ale również w zależności od sytuacji społecznej, a niekiedy także pod wpływem polityki (preskryptywnego) gremium językowego^[2]. W wielu językach zaobserwowano obniżenie normotwórczej roli literatury na korzyść komunikacji masowej, do czego prowadzi większa styczność z językiem telewizji, radia czy prasy^[23]. Co więcej, w szeroko rozumianym języku literatury spotykane są również takie środki językowe, które występują poza ramy normy językowej^[7].

Podział norm językowych

W odniesieniu do wielu języków można wyróżnić więcej niż jedną normę języka standardowego^[24]. Przykładowo kodyfikacja polszczyzny kulturalnej ma charakter dwupoziomowy; wyodrębniane normy to:

• Norma wzorcowa (wysoka^[25]) – warstwa polszczyzny standardowej o charakterze bardziej zachowawczym, będąca zbiorem elementów akceptowanych przez większość ogółu użytkowników języka, zwłaszcza przez osoby, które znajomość języka wyniosły z domu, mają wykształcenie więcej niż średnie i traktują język jako wartość. Akceptacja elementów normy wzorcowej jest uzależniona od znajomości historii języka przy dużym wpływie takich elementów jak tradycja językowa^[26][27]. Z normy wzorcowej czerpie się w tekstach pisanych, zwłaszcza w oficjalnych dokumentach, pracach naukowych, zwykle również w wydawnictwach publicystycznych^[28].
• Norma użytkowa (zwyczajowa, uzualna, potoczna^[25]) – warstwa polszczyzny standardowej oparta bardziej na uzusie, na którą składają się elementy językowe używane w kontaktach nieformalnych, niekoniecznie zgodne z tradycją bądź wzorcowym systemem językowym, a także te najbardziej ekspresywne. Norma użytkowa wynika ze stosowania języka jako wartości użytkowej: komunikacyjnej, perswazyjnej itp.^[29][30] Nie jest w pełni równoznaczna z uzusem, który może obejmować szerszy zakres środków językowych^[31]. Jest wewnętrznie zróżnicowana – w jej obrębie wyróżnia się normę potoczną ogólną, normę potoczną regionalną oraz normę profesjonalną (dotyczącą kontaktów sformalizowanych)^[30].

Słowacki językoznawca Juraj Dolník wyróżnia dwa typy normy językowej:

• Norma idealna – schemat standaryzacji o mocy regulacyjnej, który odpowiada idealizowanemu wyobrażeniu na temat realizacji systemu językowego i jego uzusu. Opiera się na tendencji do ściśle logicznego pojmowania systemu językowego i restryktywnym podejściu do różnorodności w zakresie użycia języka, w sposób nieprzewidujący odstępstw i wariantów^[32]. O jej kształcie decyduje nie ogół społeczeństwa, lecz wyłącznie osoby uważane za kulturalnych użytkowników języka. Wiąże się z autorytatywnością i nietolerancją^[33];
• Norma realna – schemat standaryzacji o mocy regulacyjnej, który odpowiada realnemu wyobrażeniu na temat realizacji systemu językowego i jego uzusu. Opiera się na naturalno-logicznym pojmowaniu systemu językowego i akceptowaniu realnej różnorodności praktyki językowej. Wiąże się z demokratycznością i tolerancją; zdaniem autora takie podejście nie niesie za sobą negatywnych skutków. Norma realna obejmuje wszystkie elementy normy idealnej oraz elementy rozprzestrzenione jako alternatywne, o wysokiej frekwencji występowania wśród znacznej części społeczności komunikatywnej i osadzone w długotrwałym użyciu^[33].

Niekiedy mówi się również o normie naturalnej (spontanicznej), czyli zwyczajowo przyjętych zasadach, których przestrzegają użytkownicy gwar ludowych i socjolektów, pozbawionych formalnej kodyfikacji^[34]. W przypadku nieskodyfikowanych form języka norma bywa utożsamiana z uzusem^[11] .

Norma a język mówiony

Stosunek normy stanowionej do faktycznie używanego języka może być różny. Współczesny język polski jest przykładem dużej zgodności między językiem standardowym a faktyczną mową codzienną. Różnice między kodyfikacjami normy wzorcowej i użytkowej języka standardowego a realnie używanym językiem można określić jako niewielkie. Taka sytuacja jest raczej wyjątkiem niż zasadą. W Polsce związana jest ze szczególnym rozwojem polszczyzny po II wojnie światowej.

Według Mirosława Bańki istnieją trzy podejścia do normy językowej: pierwsze bezwzględne, nieuznające kompromisów, następnie stopniujące tzw. błędy językowe, które w pewnych okolicznościach mogą być tolerowane, wreszcie liberalne, które gotowe jest uznać daną formę za niewłaściwą tylko w konkretnych okolicznościach^[35].

W odniesieniu do wielu języków skodyfikowana norma językowa obejmuje praktycznie tylko język pisany, formalny. Faktycznie używana forma języka mówionego odbiega znacznie od formy pisanej i nie są to tylko różnice będące wynikiem odmienności rejestru potocznego, konwersacyjnego (zob. dyglosja). Bywa, że język standardowy/literacki jest w praktyce synonimem języka pisanego/oficjalnego, np. forma literacka języka czeskiego (spisovná čeština) jako narzędzie komunikacji obiegowej praktycznie nie funkcjonuje. W Czechach właściwych de facto normą mowy potocznej jest obecná čeština (interdialekt ogólnoczeski), różniąca się od języka literackiego na płaszczyźnie morfologii i syntaktyki^[36]. Choć w obrębie czeskiego języka standardowego można wyróżnić potoczną odmianę stylistyczną (hovorová čeština), to jej znaczenie w realnej komunikacji jest wyraźnie osłabione ze względu na ekspansję pospolitego interdialektu (z tego względu potoczna forma czeszczyzny standardowej uchodzi za twór teoretyczny)^[37]. Z jeszcze bardziej drastycznym przykładem spotykamy się w przypadku języka niemieckiego w Szwajcarii. Norma pisana różni się tylko w szczegółach od standardowej niemczyzny używanej w Niemczech, Austrii i używana jest głównie w formie pisanej, zaś formy ustnej używa się w szkolnictwie (jednak zajęcia np. z matematyki odbywają się bardzo często w gwarze), w radiu i telewizji (obok gwary) i w kontaktach z obcokrajowcami. Język ten nie funkcjonuje (w odróżnieniu od sytuacji panującej w Niemczech) jako mowa codzienna. Jako środek codziennej komunikacji służy schwyzerdütsch (dialekt szwajcarski, należący do dialektów alemańskich). Dialekt ten używany jest jednak także w sytuacjach oficjalnych (np. w parlamencie).

Zobacz też

Zobacz hasło norma językowa w Wikisłowniku

• norma stylistyczna
• akceptowalność
• kompetencja językowa