Nowy Jork
miasto w Stanach Zjednoczonych Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nowy Jork (ang. City of New York, również New York, New York City) – miasto w Stanach Zjednoczonych o największej liczbie mieszkańców, a zarazem centrum jednej z najludniejszych aglomeracji na świecie[6][7][8].
| Miasto | |||||
 Od góry, według ruchu wskazówek zegara: Midtown Manhattan, Siedziba Główna ONZ, Statua Wolności, Most Brookliński, Central Park, Times Square i Unisphere w Queens | |||||
| |||||
| Przydomek: Wielkie Jabłko[1], Gotham[1], Centrum wszechświata[2][3], Stolica świata[4], Miasto, które nigdy nie śpi | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stan | |||||
| Data założenia |
1624 | ||||
| Prawa miejskie |
1653 | ||||
| Kod statystyczny |
FIPS: 36-51000 | ||||
| Zarządzający | |||||
| Powierzchnia |
1223,6 km² | ||||
| Wysokość |
12 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
212, 718, 917, 347, 646 | ||||
| Kod pocztowy |
Lista kodów
100xx-104xx, 11004-05, 111xx-114xx, 116xx
| ||||
| Tablice rejestracyjne |
NY | ||||
| Strefa czasowa | |||||
Położenie na mapie Stanów Zjednoczonych  | |||||
Położenie na mapie stanu Nowy Jork  | |||||
 40°43′N 74°00′W | |||||
| Strona internetowa | |||||
Nowy Jork wywiera znaczący wpływ na światowy biznes, finanse, media, sztukę, modę, badania naukowe, technologię, edukację oraz rozrywkę. Będąc między innymi siedzibą Organizacji Narodów Zjednoczonych, stanowi ważne centrum spraw międzynarodowych i jest powszechnie uważany za kulturalną stolicę świata[9][10][11][12][13][14]. Położony jest na wybrzeżu Atlantyku, w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych i składa się z pięciu okręgów będących oddzielnymi hrabstwami (boroughs): Bronksu, Brooklynu, Manhattanu, Queens i Staten Island[15][16].
Za sprawą populacji, której liczebność wynosi ponad 8,3 mln (2022[17]), zamieszkującej 780 km², Nowy Jork jest najgęściej zaludnionym miastem na terenie Stanów Zjednoczonych[18][19][20][21]. Jest również najbardziej zróżnicowanym językowo miastem na świecie. Na jego obszarze mówi się w ponad 800 językach[22]. Zaludnienie obszaru metropolitalnego Nowy Jork wynosiło w 2010 roku, w zależności od sposobu wytyczenia jego granic, od 18,9 do 23,1 miliona, dzięki czemu stanowi najludniejszy obszar w Stanach Zjednoczonych[23][24]. Nowy Jork jest najczęściej wyszukiwanym miejscem na świecie za pośrednictwem Google; statystyki z września 2011 roku mówiły, że łączna liczba wyszukań dla hasła „Nowy Jork” wyniosła 4,6 miliarda[25].
Historyczne korzenie Nowego Jorku sięgają roku 1624, kiedy miasto zostało założone jako faktoria handlowa przez holenderskich kolonistów; w 1626 roku nadali oni mu nazwę Nowego Amsterdamu[26]. W 1664 roku kontrolę nad miastem, a także otaczającymi je terenami, przejęli Anglicy[26][27]. Po tym, jak król angielski Karol II Stuart przekazał te ziemie swojemu bratu, Jakubowi II – księciu Yorku, nazwę Nowy Amsterdam zmieniono na Nowy Jork[28][29]. W latach 1785–1790 Nowy Jork pełnił rolę stolicy Stanów Zjednoczonych[30]. Począwszy od 1790 roku Nowy Jork pozostaje największym amerykańskim miastem[31].
Wiele miejsc w Nowym Jorku jest atrakcyjnych dla turystów. Odwiedza je ponad 60 milionów osób rocznie[32]. Times Square, określany mianem „Skrzyżowania Świata” – jasno rozświetlony punkt centralny teatru broadwayowskiego, jest jednym z najruchliwszych przejść dla pieszych na świecie, a zarazem centrum światowego przemysłu muzycznego[33][34][35][36][37][38]. Prestiżowa Carnegie Hall oraz Metropolitan Opera czynią miasto także jednym z największych ośrodków muzyki klasycznej w ogóle. W mieście znajduje się kilka światowej sławy mostów, wieżowców oraz parków[39]. Finansowa dzielnica Nowego Jorku, na czele z Wall Street w Lower Manhattan, pełni funkcję finansowej stolicy świata i siedziby New York Stock Exchange – największej na świecie giełdy papierów wartościowych pod względem kapitalizacji notowanych na niej spółek[40][41][42][43][44][45][46][47]. Rynek nieruchomości na nowojorskim Manhattanie znajduje się w czołówce najdroższych rynków świata[48]. Zlokalizowane na Manhattanie Chinatown ma najwyższy współczynnik koncentracji ludności chińskiej na półkuli zachodniej[49]. W przeciwieństwie do większości innych systemów metra na świecie New York City Subway kursuje całą dobę, we wszystkie dni tygodnia[50]. W Nowym Jorku działają liczne uniwersytety i college’e, włączając w to prestiżowe Columbia University, New York University oraz Rockefeller University, które należą do stu najlepszych uczelni na świecie[51]. Nowy Jork to również wielkie centrum muzealnictwa i sportu. Rozgrywany co roku w mieście tenisowy turniej US Open jest jednym z czterech najważniejszych turniejów dyscypliny wchodzących w skład Wielkiego Szlema.
Dawniej obszar współczesnego Nowego Jorku zamieszkiwany był przez indiańskie plemię Delawarów. Został odkryty w 1524 roku przez Europejczyków, na których czele stał Giovanni da Verrazzano, będący na usługach francuskiego dworu królewskiego[52]. Verrazzano nadał odkrytym ziemiom nieoficjalną nazwę Nouvelle Angoulême (Nowe Angoulême)[53].
Zasiedlanie regionu przez Europejczyków rozpoczęło się po tym, gdy w 1609 roku zbadał go Henry Hudson szukając dla Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na statku Półksiężyc (Halve Maen) nowej drogi z Europy do Indii. W 1614 roku Holendrzy utworzyli na południowym krańcu dzisiejszego Manhattanu ośrodek handlu futrami bobrów. W konsekwencji obszary te zyskały przydomek New Amsterdam (Nowy Amsterdam). W 1626 roku Peter Minuit wykupił wyspę Manhattan od plemienia Delawarów za dobra o wartości 60 guldenów holenderskich (równowartość około tysiąca dolarów)[54][55]. Jedna z obalonych już legend mówi, że Delawarowie odsprzedali wyspę za szklane paciorki, których wartość szacowano na 24 dolary[56]. W latach 1642–1645 powstał w Nowym Amsterdamie pierwszy murowany zbór kalwiński z polecenia ówczesnego dyrektora Willema Kiefta i była to przez długi czas jedyna świątynia w osadzie, ponieważ katolicy, luteranie, kwakrowie i żydzi mieli zakaz ich budowania[57].
Pod koniec II wojny angielsko-holenderskiej, w 1664 roku, Holendrzy przejęli kontrolę nad wyspą Run na morzu Banda, w zamian przekazując Anglikom władzę nad Nowym Amsterdamem. Ci z kolei zmienili jego nazwę na New York (Nowy Jork), na cześć Jakuba II Stuarta – księcia Yorku[58]. Wojny pomiędzy plemionami indiańskimi, a także epidemie wywołane przyjazdem Europejczyków dziesiątkowały ludność Delawarów w latach 60. i 70. XVII wieku[59]. W 1700 roku ich populacja wynosiła 5 tys. osób[52]. W 1702 roku liczba mieszkańców Nowego Jorku zmniejszyła się o 10% w wyniku żółtej febry[60]. Od tego czasu, w okresie 1702–1800, miasto nawiedziło co najmniej siedem wielkich epidemii żółtej febry[61].
Pod rządami Anglików wzrosło znaczenie Nowego Jorku jako portu handlowego.
W 1735 roku w mieście odbył się proces sądowy Johna Petera Zengera, istotny dla rozwoju wolności prasy w Stanach Zjednoczonych. Sprawa ta pomogła ponadto stworzyć podwaliny zasad i zakresu odpowiedzialności mediów i rządu w funkcjonowaniu demokracji. W 1754 roku, na mocy królewskiego aktu fundacyjnego wydanego przez Jerzego II Hanowerskiego, założony został Columbia University, działający wówczas jako King’s College[62].
19 października 1765 roku w Nowym Jorku, z inicjatywy Synów Wolności, odbył się kongres w sprawie ustawy o pieczęciach – zgromadzenie przedstawicieli trzynastu kolonii, które dało początek Kongresowi Kontynentalnemu. Kongres w sprawie ustawy o pieczęciach zaowocował przyjęciem Deklaracji praw i zażaleń, która stanowiła pierwsze pismo reprezentujące naród amerykański. Zawierała ona wiele praw i skarg wyrażonych później w Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, łącznie z prawem do własnej reprezentacji w kongresie brytyjskim.
Pierwsza wielka bitwa rewolucji amerykańskiej, a zarazem największa potyczka wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych – bitwa na Long Island, miała miejsce w Nowym Jorku w sierpniu 1776 roku. Zwycięstwo Brytyjczyków sprawiło, że utworzyli w Nowym Jorku swoją militarną i polityczną bazę dla operacji wojennych w Ameryce Północnej. Kontrolowane przez nich miasto stało się schronieniem dla lojalistów popierających utrzymanie kontroli brytyjskiej nad koloniami. Jednocześnie generał George Washington utworzył w Nowym Jorku centrum sieci wywiadowczej. Na mocy pokoju wersalskiego ostatni ślad po rządach brytyjskich w byłych dwunastu koloniach – oddział armii stacjonujący w Nowym Jorku, opuścił Stany Zjednoczone w 1783 roku. Wydarzenie to, określane mianem Dnia Ewakuacji, było celebrowane przez kilka kolejnych dni[63].
Krótko po zakończeniu wojny, w 1785 roku, Kongres Konfederacji ustanowił Nowy Jork stolicą Stanów Zjednoczonych. Nowy Jork był stolicą do 1790 roku, kiedy funkcję tę przejął na stałe Waszyngton[64]. Była to ostatnia stolica państwa z obowiązującymi artykułami konfederacji i wieczystej unii, i zarazem pierwsza stolica, gdy weszła w życie Konstytucja Stanów Zjednoczonych. W 1789 roku George Washington został zaprzysiężony na stanowisko pierwszego w historii Prezydenta Stanów Zjednoczonych; po raz pierwszy do życia powołano również Kongres Stanów Zjednoczonych oraz Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych; zaprezentowano ponadto Bill of Rights – wszystkie te wydarzenia miały miejsce w Federal Hall na Wall Street[65]. W 1790 roku Nowy Jork prześcignął Filadelfię i stał się największym miastem w Stanach Zjednoczonych[66].
W XIX wieku dynamiczny rozwój oraz napływ imigrantów powodowały silne przekształcenia w strukturze Nowego Jorku[67]. Wizjonerska propozycja, zwana planem komisarzy z 1811 roku, rozszerzyła miejską siatkę uliczną, obejmując cały Manhattan, zaś otwarcie kanału Erie w 1819 roku połączyło port na Atlantyku z wielkimi rynkami rolnymi na północy Stanów Zjednoczonych[68]. Lokalna polityka była wówczas zdominowana przez Tammany Hall – maszynę polityczną wspieraną przez irlandzkich imigrantów[69]. W latach 30. i 40. XIX wieku w Nowym Jorku mieszkali wybitni twórcy amerykańskiej literatury, w tym m.in.: William Cullen Bryant, Washington Irving, Herman Melville, Rufus Wilmot Griswold, John Keese, Nathaniel Parker Willis, a także Edgar Allan Poe. Z inicjatywy członków starych rodów arystokratycznych w 1857 roku utworzony został Central Park – pierwszy park krajobrazowy na terenie amerykańskiego miasta. Niewolnictwo w Nowym Jorku występowało do 1827 roku, jednak w latach 30. XIX wieku miasto stało się centrum międzyrasowej działalności abolicjonistów na Północy, dlatego też Manhattan i Brooklyn były zamieszkiwane przez znaczącą, jak na owe czasy, liczbę wolnej czarnoskórej ludności. W 1840 roku czarnoskóra populacja Nowego Jorku wynosiła ponad 16 tysięcy osób[70]. Wybuch wielkiego głodu w Irlandii wywarł duży wpływ na napływ ludności irlandzkiej do Nowego Jorku – w 1860 roku jeden na czterech mieszkańców miasta (ponad 200 tysięcy) urodził się w Irlandii[71].
Przymusowy pobór do wojska, ogłoszony w ramach wojny secesyjnej, doprowadził w 1863 roku do wielkich rozruchów w Nowym Jorku, które obecnie uznaje się za jeden z najgorszych incydentów wywodzących się z niepokojów społecznych w amerykańskiej historii[72].
W 1898 roku rozpoczęło się kształtowanie nowoczesnego Nowego Jorku poprzez konsolidację Brooklynu (dotychczas niezależnego miasta), hrabstwa Nowy Jork (które wówczas zawierało część obszaru Bronksu), hrabstwa Richmond, a także zachodnich obszarów hrabstwa Queens[73]. Otwarcie pierwszej linii metra w 1904 roku pomogło zintegrować poszczególne części Nowego Jorku w jedną całość. W pierwszej połowie XX wieku miasto stało się światowym centrum przemysłu, handlu i komunikacji. Z rozwojem wiązały się jednak liczne problemy, takie jak chociażby katastrofa parowca General Slocum w 1911 roku, w wyniku której śmierć poniosło 1021 pasażerów. Wydarzenie to uważane jest za największą katastrofę w historii Nowego Jorku do czasu zamachów na World Trade Center z 11 września 2001.
Ogromny pożar, jaki opanował fabrykę odzieży Triangle Shirtwaist, kosztował życie 146 pracowników obiektu i przyczynił się do rozwoju związku zawodowego International Ladies' Garment Workers' Union. Katastrofa skutkowała ponadto zaostrzeniem standardów bezpieczeństwa w fabrykach i ośrodkach przemysłowych w Stanach Zjednoczonych[74].
W latach 20. XX wieku Nowy Jork był głównym celem podróży Afroamerykanów podczas Wielkiej Migracji z południowych obszarów Stanów Zjednoczonych. W 1916 roku Nowy Jork stał się największym miejskim skupiskiem czarnoskórej ludności w Ameryce Północnej. W erze prohibicji nastąpił rozkwit Renesansu Harlemu, który pokrył się z boomem gospodarczym, widocznym w panoramie miasta – zmienianej przez konstrukcję nowych drapaczy chmur.
Na początku lat 20. XX wieku Nowy Jork stał się najbardziej zaludnionym miastem na świecie, wyprzedzając Londyn. Jednocześnie na początku lat 30. tego samego wieku liczba mieszkańców obszaru metropolitalnego Nowy Jork przekroczyła 10 milionów, czyniąc z Nowego Jorku pierwsze megamiasto w historii ludzkości[75]. W trudnych latach wielkiego kryzysu na burmistrza Nowego Jorku wybrany został reformator Fiorello La Guardia; w tym samym okresie, po ośmiu latach dominacji politycznej, nastąpił upadek Tammany Hall[76].
Powracający z II wojny światowej weterani wytworzyli powojenny boom gospodarczy, a także przyczynili się do rozwoju rynku mieszkaniowego we wschodnim Queens. Nowy Jork wyszedł z wojny bez żadnych strat, za to z pozycją wiodącego miasta świata, na czele z Wall Street – czyniącą Stany Zjednoczone największą potęgą gospodarczą globu. Polityczne wpływy Nowego Jorku potwierdziło w 1950 roku oddanie do użytku Siedziby Głównej ONZ, zaś narodziny ekspresjonizmu abstrakcyjnego sprawiły, że Nowy Jork zastąpił Paryż na miejscu światowego centrum sztuki[78].
W latach 60. XX wieku Nowy Jork zaczął borykać się z problemami gospodarczymi oraz coraz wyższymi wskaźnikami przestępczości. Podczas gdy odrodzenie branży finansowej w latach 80. w znaczny sposób poprawiło sytuację gospodarczą w mieście, przestępczość w Nowym Jorku nieprzerwanie rosła przez kolejną dekadę[79]. W latach 90. wskaźniki przestępczości zaczęły gwałtownie spadać w związku ze zwiększeniem liczby patroli policyjnych, a także gentryfikacją. Na terenie miasta tworzyły się nowe sektory, takie jak Silicon Alley, które napędzały lokalną gospodarkę. W tym samym okresie populacja Nowego Jorku osiągnęła rekordową liczbę w powszechnym spisie ludności z 2000 roku.
11 września 2001 roku miało miejsce najtragiczniejsze wydarzenie w historii Nowego Jorku – w wyniku zamachu terrorystycznego dwa porwane przez Al-Kaidę samoloty uderzyły w siostrzane wieże World Trade Center, powodując ich zniszczenie oraz śmierć około 3 tysięcy osób[80]. Ataki doprowadziły do tymczasowego exodusu biznesu z Lower Manhattan do Midtown Manhattan, Jersey City oraz Brooklynu; wiele stacji telewizyjnych zmieniło również położenie swoich anten nadawczych. Zamach przyczynił się do masowych działań na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa w mieście, a także w całym państwie. Obecnie w miejscu oryginalnego kompleksu World Trade Center stoją 1 World Trade Center, World Trade Center Memorial oraz 4 World Trade Center, a 2 wieże biurowe są w budowie; skompletowanie wszystkich struktur planowane jest na rok 2022.
Nowy Jork położony jest w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w południowo-wschodnim rejonie stanu Nowy Jork, mniej więcej w połowie drogi pomiędzy Waszyngtonem a Bostonem. Lokalizacja przy ujściu rzeki Hudson do Oceanu Atlantyckiego pomogła w rozwoju miasta jako ważnego punktu handlowego. Nowy Jork w dużej mierze leży na trzech wyspach: Manhattanie, Staten Island i Long Island, co ma znaczący wpływ na wysoką gęstość zaludnienia miasta.
Rzeka Hudson wpływa poprzez dolinę Hudson do Zatoki Nowojorskiej, tworząc pomiędzy Nowym Jorkiem i miastem Troy estuarium[81]. Oddziela ona również Nowy Jork od New Jersey. Cieśnina East River oddziela Bronx i Manhattan od Long Island, z kolei cieśnina Harlem River dzieli Manhattan i Bronx. Przez Bronx i hrabstwo Westchester przepływa rzeka Bronx – jedyna rzeka w Nowym Jorku, która na całej długości zawiera słodką wodę[82].
Powierzchnia miasta została zmieniona w dużej mierze przez człowieka. Proces rekultywacji terenów wzdłuż nabrzeży był prowadzony już od czasów holenderskich osadników. Te działania są najbardziej widoczne na Dolnym Manhattanie, a zwłaszcza w rejonie Battery Park City – kompleksu zaprojektowanego i utworzonego w latach 1970–1980[83]. Niektóre z naturalnych różnic w wysokościach terenu zostały zniwelowane, zwłaszcza na Manhattanie[84].
Powierzchnia miasta wynosi w sumie 1213,3 km²; 429,5 km² zajmują wody, zaś 783,8 km² to powierzchnia lądowa[85]. Najwyższym punktem miasta jest Todt Hill na Staten Island, położony 124.9 m n.p.m.[86]
Klimat
Według klasyfikacji Köppena, w Nowym Jorku panuje klimat kontynentalny wilgotny (Dfa) z przejściowymi wpływami klimatu subtropikalnego wilgotnego (Cfa). Obszar Nowego Jorku znajduje się w strefie mrozoodporności 6b (średnie temp. mrozu: od -17,8 do –20,6 °C, od 0 do –5 °F). W mieście występują średnio 234 dni, w trakcie których świeci słońce. Istnieje również 58% możliwych słonecznych dni w roku, co daje w sumie od 2400 do 2800 godzin słonecznych rocznie[87][88].
Na klimat Nowego Jorku wpływają trzy główne typy mas powietrza: (1) zimne, suche masy powietrza polarno-kontynentalnego (w cyrkulacji zimowej również polarno/arktyczno-kontynentalnego) często napływają z północnego i północno-zachodniego wnętrza kontynentu, przynosząc słoneczną pogodę i niskie temperatury zimą, a ulgę od gorąca latem; (2) napływające z południa, szczególnie w cyrkulacji letniej, ciepłe i wilgotne masy powietrza zwrotnikowego-morskiego, będącego pod wpływem ciepłych, podzwrotnikowych wód Atlantyku; oraz (3) masy powietrza polarno-morskiego (chłodne, wilgotne powietrze, napływające z północnego wschodu za przyczyną zimnego Prądu Labradorskiego znad północnego Atlantyku, pod wpływem wyżów z centrum na północ od Nowego Jorku i/lub pod wpływem wędrujących niżów – co stwarza chłodne, wilgotne i pochmurne warunki pogodowe)[89][90][91].
Zimy w Nowym Jorku są chłodne i wilgotne, jednakże dzięki sąsiedztwu Oceanu Atlantyckiego oraz pobliskim Appalachom, miasto notuje wyższe temperatury i ich łagodniejsze zmiany, niż położone na tych samych szerokościach geograficznych, lecz na lądzie, inne miasta Ameryki Północnej, takie jak chociażby Cincinnati oraz Indianapolis.
Średnia temperatura w styczniu – najmroźniejszym miesiącu tego obszaru, wynosi 0,1 °C (32,1 °F). Zdarza się jednak, że zimowe temperatury mogą być zarówno tak niskie jak –12 °C (10 °F), jak i tak wysokie jak 10 °C (50 °F)[89]. Na temperatury w tym okresie duży wpływ ma zimny Prąd Labradorski, opływający północną część wybrzeża atlantyckiego[89]. Jednocześnie w centrum Nowego Jorku temperatury są nieco wyższe niż na jego obrzeżach. Okresy wiosenne i letnie w Nowym Jorku są dość nieprzewidywalne; mogą wahać się od chłodnych do ciepłych, choć zwykle są łagodne i charakteryzują się niską wilgotnością powietrza. Lato jest zazwyczaj gorące i wilgotne, ze średnią temperaturą w lipcu na poziomie 24,7 °C (76,5 °F). W związku ze zjawiskiem miejskiej wyspy ciepła, nocą w Nowym Jorku często obserwuje się wzrost temperatur do około 32 °C (90 °F) – sytuacja ta ma miejsce średnio w ciągu 18 dni lata[92]. Co 4–6 lat zdarza się również, że temperatura latem, w wyniku tegoż zjawiska przekracza 38 °C (100 °F)[93].
Roczne opady w Nowym Jorku wynoszą 1260 mm i rozkładają się na wszystkie pory roku. Średnia opadów śniegu zimą, w okresie 1971–2000, wyniosła 57 cm, jednak wartość ta zazwyczaj zmienia się z roku na rok[93]. Huragany i burze tropikalne rzadko występują na obszarze Nowego Jorku. Prawdopodobieństwo wystąpienia tych zjawisk pogodowych wzrasta pod koniec sierpnia, wraz z sezonem huraganowym na Atlantyku, którego maksimum przypada na 10 września. W tym okresie, z południa mogą nadciągać pozostałości burz tropikalnych i huraganów, przynosząc ulewne deszcze i niekiedy silne wiatry.
Najbardziej ekstremalne temperatury w Nowym Jorku wyniosły –26 °C (–15 °F) oraz 41 °C (106 °F) i zostały zanotowane odpowiednio: 9 lutego 1934 roku i 9 lipca 1936 roku[94].
| Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rekordy maksymalnej temperatury [°C] | 22 | 24 | 30 | 36 | 37 | 38 | 41 | 40 | 39 | 34 | 29 | 24 | 41 |
| Średnie temperatury w dzień [°C] | 3 | 4 | 10 | 16 | 22 | 27 | 29 | 29 | 24 | 18 | 12 | 6 | 17 |
| Średnie temperatury w nocy [°C] | -3 | -3 | 2 | 7 | 12 | 17 | 21 |