Otwock

Otwock – miasto w województwie mazowieckim, siedziba powiatu otwockiego.

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: dzielnica Głowna o tej nazwie.

Otwock

miasto i gmina
Rzeka Świder, Teatr im. Stefana Jaracza, Ratusz miejski, LO im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Budynek w stylu „świdermajer” przy ul. Kościelnej
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	otwocki
Aglomeracja	warszawska
Prawa miejskie	9 listopada 1916
Prezydent	Jarosław Margielski
Powierzchnia	47,31[1] km²
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	43 895[1] 928 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 22
Kod pocztowy	od 05-400 do 05-403
Tablice rejestracyjne	WOT
Położenie na mapie powiatu otwockiego Otwock
Położenie na mapie Polski Otwock
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Otwock
52°06′22″N 21°15′57″E
TERC (TERYT)	1417021
SIMC	0921237
Hasło promocyjne: Miasto z dobrym klimatem
Urząd miejski ul. Armii Krajowej 5 05-400 Otwock
Strona internetowa
BIP

Otwock w 1927 na fotografii Altera Kacyzne, rejon ulic: Świderskiej, Andriollego i Kupieckiej

Otwock leży w dawnej ziemi czerskiej historycznego Mazowsza^[2], w Dolinie Środkowej Wisły, nad rzeką Świder. Wchodzi w skład aglomeracji warszawskiej, a od centrum stolicy oddalony jest o około 23 km.

Do 1916 roku tereny obecnego Otwocka częściowo należały do gminy wiejskiej Otwock (od 1917 r. przemianowanej na gminę Karczew).

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 43 895 mieszkańców, będąc 11. najludniejszym miastem w województwie^[1].

Położenie

Według danych z roku 2002^[3] Otwock ma obszar 47,3 km², w tym:

• użytki rolne: 29%
• użytki leśne: 23%.

Miasto stanowi 7,7% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Celestynów, Józefów, Karczew, Konstancin-Jeziorna, Wiązowna.

Nazwa

Nazwa obecnego miasta Otwocka nawiązuje bezpośrednio do dawnej, centralnej siedziby dóbr otwockich, którą był pobliski Otwock Wielki. Sprzyjało temu wydzielenie w XIX i XX w. terenów obecnego miasta Otwocka z tychże dóbr i potoczne określanie tej ziemi, jako „fragmentu dóbr Otwock”. W XV-wiecznych zapiskach dotyczących Otwocka Wielkiego, nazwa wsi pojawia się kilkukrotnie zapisana jako: Otwosko (1407 – w związku ze sporną sprawą graniczną między Ostrowcem a Otwockiem^[4]), Othwoczsko (1408), Othwoczsk (1413), Odwoczsko (1429), Odwoczsko (1437). Średniowieczna nazwa brzmiała Otwocsko. Powstała ona z dodania przyrostka -ьsko do wyrażenia ot- woda. Staropolskiemu ot odpowiadają dzisiejsze od i ot. Użycie takiego wyrażenia mogło być związane z położeniem miejscowości w obfitym w wodę starorzeczu Wisły^[5], będącym częścią zalewowych terenów Urzecza.

Historia

Okres powstania styczniowego

Tereny dzisiejszych powiatów otwockiego, mińskiego i garwolińskiego w okresie powstania styczniowego wchodziły w skład powiatu stanisławowskiego oraz garwolińskiego^[6]. Organizacja spiskowa cywilna i wojskowa w przeddzień powstania rozwijała się powoli. Na początku powstania miała ona za zadanie przerzut części poborowych z Warszawy do formujących się oddziałów na terenie Podlasia.

Powstanie i rozwój

Otwock jako miejscowość sanatoryjno-uzdrowiskowa zaistniał dzięki budowie Kolei Nadwiślańskiej pod koniec XIX w. – Otwock Sanatoryjny. Jednym z prekursorów działalności wypoczynkowej był malarz i rysownik Michał Elwiro Andriolli, który w roku 1880 zamieszkał na północ od Karczewa w folwarku Anielin zakupionym od Zygmunta Kurtza, byłego właściciela majątku Otwock Wielki. Status uzdrowiska nadała całemu regionowi działalność karczewskiego lekarza dra Józefa Mariana Geislera, który jako pierwszy otworzył gabinet w Otwocku. Geisler ordynował w Otwocku najpierw tylko w czasie sezonu, później zaś przeniósł się tu na stałe. Do dziś dnia przy obecnej ulicy Dr.J. Geislera można oglądać pozostałości jego domu. W 1893 r. utworzył on pierwsze w Polsce stałe sanatorium nizinne chorób płuc.

W sierpniu 1900 roku w mieście odbył się II Zjazd SDKPiL^[7]

Prawa miejskie od 1916 roku, siedziba władz powiatu. W mieście wiele willi w stylu świdermajer, zaprojektowanych przez Michała Elwiro Andriollego, przed II wojną światową uzdrowisko, gdzie przebywali m.in. Józef Piłsudski oraz Władysław Reymont, który tu pisał „Chłopów”. W 1924 r. Otwock został uznany za uzdrowisko posiadające charakter użyteczności publicznej^[8].

W latach 1931–1938 w mieszkaniu stolarza Stanisława Brzezińskiego ps. „Staszek” przy ul. Słonecznej (ob. Marusarzówny) mieściła się jedna z większych drukarń Komunistycznej Partii Polski, gdzie drukowano prasę i odezwy^[9].

W 1936 roku, jako pierwszy w Polsce, został zelektryfikowany odcinek linii kolejowej z Otwocka do Warszawy.

II wojna światowa

Przed 1939 r. większość mieszkańców Otwocka stanowili Żydzi^[10]. W pierwszej połowie 1936 roku w mieście doszło do ekscesów o podłożu antysemickim^[11].

W listopadzie 1940 Niemcy utworzyli w mieście getto dla ludności żydowskiej. Składało się one z dwóch części: mieszkaniowej i kuracyjnej^[12].

Osobny artykuł: Getto w Otwocku.

Zostało ono zlikwidowane 19 sierpnia 1942 roku, kiedy to otwoccy Żydzi zostali wywiezieni, a następnie wymordowani w obozie zagłady w Treblince. Opis relacji polsko-żydowskich w Otwocku czasie II wojny światowej, funkcjonowania i likwidacji otwockiego getta opisał w swojej książce Spowiedź Calek Perechodnik^[13].

Zakład dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Żydów „Zofiówka” w Otwocku był jednym z 24 miejsc, gdzie rozpoczęto niemiecką akcję T4 mającą na celu eksterminację niepełnosprawnej psychicznie ludności, a będącą wstępem do uruchomienia eksterminacji na szeroką skalę (Holocaust). W sierpniu 1942 zamordowano tam 110 niepełnosprawnych umysłowo osób narodowości żydowskiej.

W czasie wojny liczba mieszkańców spadła z 20 tys. do 12 tys.

Okres powojenny

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 150 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Otwocku^[14].

Po wojnie zlikwidowano zbudowaną na początku XX wieku kolej wąskotorową z Jabłonny przez Warszawę do Karczewa. W 1958 roku uruchomiono w Świerku, dzielnicy Otwocka, pierwszy w Polsce reaktor jądrowy „EWA”, później drugi „Maria”. W 1967 miasto utraciło status uzdrowiska. Po reformie administracyjnej zlikwidowano powiat, który przywrócono w 1999.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa warszawskiego.

Części miasta

Miasto na tle powiatu

Miasto Otwock nie jest oficjalnie podzielone na dzielnice, lecz obowiązują nazwy zwyczajowe^[15]:

• Jabłonna
• Kresy Nadbrzeskie
• Mlądz
• Soplicowo
• Śródborów
• Śródmieście
• Świder Wschodni
• Świder Zachodni
• Świdry Wielkie
• Świerk
• Teklin
• Wólka Mlądzka
• Ługi

TERYT podaje następujące integralne części miejscowości, wszystkie o statusie „części miasta”: Anielin, Bojarów, Jabłonna, Jabłonna-Górki, Kresy Nadbrzeskie, Ługi, Mlądz, Natalin, Soplicowo, Śródborów, Świder, Świdry Wielkie, Świerk, Teklin, Tolin, Wólka Mlądzka, Zamlądz.

Klimat

Średnia temperatura i opady dla Otwocka

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru
Średnie temperatury w dzień [°C]	1	2	6	13	19	22	24	23	18	12	5	1
Średnie temperatury w nocy [°C]	-4	-4	-1	3	8	12	13	13	9	5	1	-3
Opady [mm]	16.5	20.3	22.1	29.2	34.3	48.8	57.7	38.4	35.3	25.1	27.9	23.9
Źródło: msn weather[16] 15.12.2008

Po latach Otwock opuścił czołówkę polskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem^{[potrzebny przypis]}.

Demografia

Osobny artykuł: Ludność Otwocka.

Zabytki

Urząd miasta w Otwocku

Fragment Willi Gurewicza w Otwocku w stylu świdermajer, prawdopodobnie jednej z najdłuższych drewnianych budowli w Europie

• Ratusz z końca lat 20. XX w. (przebudowana willa z XIX wieku), ul. Armii Krajowej 5
• Kościół św. Wincentego à Paulo, ul. Kopernika 1
• Obserwatorium magnetyzmu ziemskiego, ul. Brzozowa 2
• Obraz Matki Boskiej Swojczowskiej
• Willa „Albinów”, ul. Lelewela 3
• Willa „Kolonia Jadzin”, ul. Kochanowskiego 6/7/8
• Willa, ul. Bagatela 24
• Willa „Julia”, ul. Warszawska 23
• Willa Gurewicza w Otwocku w stylu świdermajer. Prawdopodobnie jedna z najdłuższych drewnianych budowli w Europie
• Dworzec kolejki wąskotorowej z 1914 r., ul. Wawerska 9
• Sąd (dawna Willa Racówka), ul. Czaplickiego 7
• Dom, ul. Zamenhofa 4
• Dom, ul. Poniatowskiego 11
• Kasyno z lat 30. XX w. (planowano wtedy uruchomienie tu kasyna gry, ale ostatecznie w Polsce 1918–1939 tego typu hazard nie został zalegalizowany; w tym budynku była restauracja i kino, obecnie szkoła ponadpodstawowa).
• Cmentarz żydowski w Otwocku
• Schron niemiecki z 1940 r.
• Dom mieszkalny z 1924, róg ul. Zielnej i ul. Wyzwolenia
• Dawny szpital przeciwgruźliczy
• Budynek w stylu świdermajer, ul. Kościelna

Transport

Dworzec kolejowy w Otwocku

Drogowy

• droga ekspresowa S17, tzw. Szosa Lubelska
• droga wojewódzka nr 801, czyli Wał Miedzeszyński
• ulica lokalna przez Wawer, połączenie z węzłem Trasy Siekierkowskiej i Łazienkowskiej

Kolejowy

• Szybka Kolej Miejska oraz Koleje Mazowieckie zapewniające częste połączenie Otwocka z Warszawą Zachodnią, przez Warszawę Śródmieście

Stadler FLIRT serii ER75 Kolei Mazowieckich na stacji Otwock

• PKP Intercity zapewniający bezprzesiadkowy dojazd do Warszawy, Bydgoszczy, Lublina, Rzeszowa, Łodzi czy Wrocławia

Historia kolei wąskotorowej

Osobny artykuł: Kolej Jabłonowska.

Stacja kolei wąskotorowej przy ulicy Wawerskiej 9A/11

W 1914 roku otwarto nowy odcinek trasy kolei wąskotorowej WAWER – KARCZEW. Było to przedłużenie trasy kolei jabłonowskiej, istniejącej już wtedy od 14 lat. Na odcinku otwockim pokrywała się z obecnymi ulicami: Turystyczną, Wawerską, Staszica, Karczewską.

Cała linia miała wtedy ponad 40 km: JABŁONNA II (Zegrzyńska) – Modlińska – Jagiellońska – zjazd nad Wisłę – bulwar wiślany – Warszawa Most – bulwar wiślany – Zamoyskiego – Grochowska – Płowiecka – Wawer – Anin – Kaczy Dół – Borków – Radość – Falenica – Jarosław – Józefów – Świder – Otwock – KARCZEW.

Początkowo linia stawała się coraz bardziej atrakcyjna. Z czasem jednak napotykano na próby wycofania kolei jabłonowskiej. Wielokrotnie też zawieszano kursowanie linii na niektórych odcinkach, ale głównie z przyczyn wojennych.

W 1952 wskutek likwidacji środkowej części trasy doszło do rozdzielenia linii na dwa oddzielne odcinki: północny (funkcjonujący jeszcze do 1956 roku) oraz południowy. Ostatni, czterokilometrowy odcinek kolei OTWOCK – KARCZEW zlikwidowano w 1963 roku.

Dawny dworzec kolejki wąskotorowej w Otwocku – widok współczesny

Obecnie widać charakterystycznie daleko odsuniętą zabudowę po wschodniej stronie ul. Karczewskiej i Wawerskiej. To pozostałość po trasie kolei. Zachował się też budynek stacji (Wawerska 9A/11).

Publiczny transport zbiorowy

Otwock jest częścią aglomeracji warszawskiej i sieć komunikacji miejskiej nadzoruje Zarząd Transportu Miejskiego.

Obecnie kursuje 6 linii:

• 702 (od 1956 jako 132^[17], później jako linia S, następnie od 1959 roku przekształcona w 202^[18], zaś od 1985^[19] jako 702)

– trasa na terenie Otwocka: … – Orla – Powstańców Warszawy – Park Miejski – Urząd Skarbowy – Olszowa – Batorego – Okrzei – Tysiąclecia – Świdry Wielkie (z powrotem: Świdry Wielkie – Okrzei – Mazurska – Batorego – Olszowa – Szpital Powiatowy – Park Miejski – Hoża – Orla –).

• L20 – trasa na terenie Otwocka: OTWOCK-KUPIECKA – Kupiecka – Staszica –Świderska – Orla (powrót: Orla – Andriollego – Kupiecka) – Powstańców Warszawy – Andriollego – Pułaskiego – Poniatowskiego – Narutowicza – ... – RZAKTA
• L22 – trasa na terenie Otwocka: OTWOCK-KUPIECKA – Kupiecka – Staszica – Świderska – Orla (powrót: Orla – Andriollego – Kupiecka) – Powstańców Warszawy – Andriollego – Filipowicza – Żeromskiego – Szosa Lubelska – Wspaniała – Wypoczynkowa – Żeromskiego – Szosa Lubelska – Wiązowna (Urząd Gminy)

• L51 – linia na terenie Otwocka i Karczewa, następca linii L46: – Warsztatowa – Miziołka – Wysockiego – Bednarska – Stare Miasto – Pomnik Kolei Wąskotorowej – Os. Ługi – Szpital Powiatowy – Hoża – Orla
• S1 (SKM) – trasa na terenie Otwocka: – Świder – Otwock
• N72 – nocna linia łącząca Karczew oraz Otwock z Dworcem Centralnym w Warszawie. W latach 2007–2012 kursowała jako N75. Po 8 latach przerwy wróciła i została wydłużona do Karczewa

Historyczne linie komunikacji miejskiej:

• 220 – kursowała w latach: 1984-1985
• 250 – kursowała w latach: 1985-1991
• 251 – kursowała w latach: 1985-1991
• 720 – kursowała w latach: 1985 oraz 1991-1993
• 721 – kursowała w latach: 1985 oraz 1991-1993
• N75 – kursowała w latach: 2007-2012
• ŚWIDRY WIELKIE – kursowała w latach: 1966-1980 (linia sezonowa, kursująca w okresie letnim w dni wolne od pracy)

Oświata

Liceum im. K.I. Gałczyńskiego w Otwocku

Liceum Ogólnokształcące im. J. Słowackiego w Otwocku

Uczelnie

• Akademia Nauk Stosowanych Mazovia, filia w Otwocku (d. Warszawska Szkoła Wyższa)

Szkoły ponadpodstawowe

• Liceum Ogólnokształcące nr I im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Otwocku
• Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Słowackiego
• Katolickie Liceum im. Królowej Jadwigi
• Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych im. Stanisława Staszica
• Zespół Szkół Nr 2 im. Marii Skłodowskiej-Curie w Otwocku, dawniej Technikum Nukleoniczne
• Pascal Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych
• Pascal Policealna Szkoła Zawodowa
• Europejskie Centrum Kształcenia Pascal w Otwocku

Szkoły podstawowe^[20]

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Władysława Reymonta
• Szkoła podstawowa nr 2 im. Ireny Sendlerowej
• Szkoła podstawowa nr 3 im. Tomasza Morusa
• Szkoła podstawowa nr 4 im. Józefa Piłsudskiego
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Jadwigi Korczakowskiej
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. Michała Elwiro Andriollego
• Szkoła Podstawowa nr 7 im. Batalionu „Zośka”
• Szkoła Podstawowa nr 8 im. Gen. Juliana Filipowicza
• Szkoła Podstawowa nr 9 im. Jana Pawła II
• Szkoła Podstawowa nr 12 im. Kornela Makuszyńskiego
• Szkoła Podstawowa Niepubliczna nr 56
• Szkoła Podstawowa Niepubliczna nr 96 i Społeczne Gimnazjum nr 1 im. Świętej Rodziny

Media

Na terenie powiatu działały cztery telewizje regionalne: „Halotv” „Pixel tv”, „Otwock tv”, „Linia tv”. Obecnie są to portale internetowe (dawniej również gazety) HaloOtwock, iotwock.info, oraz portal internetowy i tygodnik: „Linia Otwocka”.

Służby ratunkowe

Na terenie miasta Otwock znajdują się trzy jednostki straży pożarnej: Komenda Powiatowa PSP, OSP Otwock-Jabłonna oraz OSP Otwock Wólka Mlądzka. Miasto posiada również Komendę Powiatową Policji oraz Bazę Pogotowia Ratunkowego.

Wspólnoty wyznaniowe

Buddyzm

• Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu:
  • grupa medytacyjna w Otwocku^[21]

Chrześcijaństwo

Katolicyzm

• Kościół greckokatolicki, archieparchia przemysko-warszawska, dekanat warszawsko-łódzki:
  • ośrodek duszpasterski w Otwocku, nabożeństwa prowadzone są w rzymskokatolickim kościele Zesłania Ducha Świętego^[22]
• Kościół rzymskokatolicki, dekanat otwocki i dekanat Otwock-Kresy^[23][24]:
  • Otwock – parafia pw. św. Wincentego á Paulo (1911);
  • Otwock – parafia księży Pallotynów pw. Zesłania Ducha Świętego (1989)
  • Otwock – parafia bł. Ignacego Kłopotowskiego (2005);
  • Otwock Świder Zachodni – parafia pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus (1950);
  • Otwock Kresy – parafia pw. Matki Bożej Królowej Polski (1978);
  • Otwock Śródborów – parafia pw. Niepokalanego Serca Maryi (1983);
  • Otwock Świder Wschodni – parafia pw. Matki Boskiej Częstochowskiej (1985);
  • Otwock Wólka Mlądzka – parafia pw. św. Józefa Oblubieńca NMP (1987);
  • Otwock Ługi – parafia pw. Miłosierdzia Bożego (1989);
  • Otwock Mlądz – parafia pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy (1992).

Protestantyzm

• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
  • zbór „Droga Życia”^[25][26]
• Zbór Baptystyczny „Berea”

Restoracjonizm

• Świadkowie Jehowy:
  • zbory: Otwock-Centrum, Otwock-Kresy (Sala Królestwa)^[27].

Nowe ruchy religijne

• Wspólnota Chrześcijan:
  • Wspólnota Chrześcijan Warszawa/Otwock^[28]

Sport

W mieście działa od 1924 roku Otwocki Klub Sportowy, w sezonie 2024/2025 występujący w klasie B.

Turystyka

W mieście działa od 1963 r. Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego im. Michała Elwiro Andriollego. Otwocki PTTK obecnie zajmuje się prowadzeniem:

• Centrum Informacji Turystycznej,
• Pracowni Krajoznawczej,
• konserwacją i znakowaniem szlaków turystycznych,
• gromadzeniem materiałów dotyczących historii regionu otwockiego, szeroko rozumianej tematyki grobownictwa wojennego i związanych ze szlachecką przeszłością regionu.

W Otwocku również mieści się siedziba Zespołu Mazowieckich Parków Krajobrazowych oraz Muzeum Ziemi Otwockiej. Dziś walory turystyczne miasta i powiatu to rzeka Świder, która powoli jest oczyszczana po długoletnim okresie zanieczyszczenia, a także sosnowe lasy wchodzące w skład Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. W pobliżu znajduje się również rezerwat przyrody „Na Torfach”.

Władze miasta

Rada Miasta

Komitet wyborczy	Kadencja 2014–2018[29]	Kadencja od 2018[30]
Platforma Obywatelska	1	4
Prawo i Sprawiedliwość	10	10
Samorządowa Inicjatywa Mieszkańców	–	3
Stowarzyszenie Inicjatywa dla Miasta	1	–
Przyjazny Otwock	–	3
OTW	3	–
Wspólnota Samorządowa Powiatu Otwockiego	3	–
Chrześcijańska Inicjatywa Społeczna	2	–
Niezależny	1	1

Burmistrzowie

• Witold Kasperowicz (1916-1916)
• Józef Kwieciński (1916-1917)
• Georg Opitz (1917-1917)
• Stanisław Wróblewski (1917-1919)
• Izydor Klimontowicz (1919-1920)
• Michał Górzyński (1920-1934)
• Otto Samojłowicz-Salomonowicz (1934-1937)
• Jan Gadomski 1937-1939

W okresie II Wojny

• Jan Gadomski 1939–1944

Naczelnicy

• Feliks Betkier (1970–1975) oraz (1975–1980)
• Andrzej Wilczewski (1984–1986)
• Andrzej Mielcuch 1986

Prezydenci

• Andrzej Mielcuch (1986–1989)
• Krystyna Kubiak 1989
• Andrzej Bodalski (1989–1990)
• Antoni Fedorowicz (1990–1994)
• Andrzej Zyguła (1994–1998)
• Sławomir Dąbrowski (1998–2001)
• Krzysztof Boczarski (2001–2002)
• Andrzej Szaciłło (2002–2006)
• Zbigniew Szczepaniak (2006-2018)
• Jarosław Tomasz Margielski (od 2018)

Przewodniczący Rady Miasta:

• Alicja Azulewicz-Rek (2002–2006)
• Dariusz Kołodziejczyk (2006–2010)
• Piotr Mateusz Kudlicki (2010–2014)
• Jarosław Tomasz Margielski (2014-2018)
• Monika Joanna Kwiek (od 2018)

Wiceprzewodniczący Rady Miasta:

• Bartłomiej Kozłowski (od 2018)
• Arkadiusz Krzyżanowski (od 2018)

Sąsiednie gminy

• Józefów
• Wiązowna
• Celestynów
• Karczew
• Konstancin-Jeziorna

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Saint-Amand-Montrond^[31]
• Lennestadt^[31]
• Ōarai^[32]
• Szumsk^[33]

Ludzie związani z Otwockiem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Otwockiem.

Zobacz też

• Powiat miejsko-uzdrowiskowy Otwock
• Gmina Otwock
• Swojczów
• Rezerwat przyrody Świder
• Rezerwat przyrody Wyspy Świderskie