Paragraf językowy

Paragraf językowy (niem. Sprachparagraph^[1], również paragraf kagańcowy^[2][3], jak też ustawa językowa^[4], ustawa kagańcowa^{[5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23]}) – zapis w niemieckiej ustawie o stowarzyszeniach (Vereinsgesetz) z dnia 19 kwietnia 1908 (§ 12)^[1], przewidujący nakaz odbywania zgromadzeń publicznych wyłącznie w języku niemieckim^[2][4].

§ 12

§ 12

Paragraf zakazywał używania na zgromadzeniach publicznych języka polskiego w tych miejscowościach, w których znajdowało się mniej niż 60% Polaków^[24]. W myśl postanowień ustawy, publiczne przemawianie po polsku dozwolone było wyłącznie w czasie kampanii wyborczej do parlamentu, a więc raz na 5 lat.

Ustawa uznawana była w Rzeszy za postępową, m.in. ze względu na zniesienie zakazu udziału kobiet w stowarzyszeniach organizujących zgromadzenia polityczne. Utrudniła ona jednak sytuację stowarzyszeń działających w zaborze pruskim czy Alzacji-Lotaryngii. Organy administracyjne zaczęły tendencyjnie podchodzić do kwestii ustalenia rzeczywistego charakteru stowarzyszeń, z góry przesądzając, że mają ono charakter polityczny, zaliczając do politycznych towarzystwa muzyczne, śpiewacze, robotnicze czy rolnicze^[25].

Uchwalona ustawa o związkach i zgromadzeniach, wraz z paragrafem „językowym”, posiadała najdłuższą i najbardziej złożoną historię ze wszystkich przeciwpolskich kroków władz pruskich^[26]. Autorem paragrafu był, ówczesny wicepremier Prus, Theobald von Bethmann Hollweg, który wprowadził go na żądanie konserwatystów^[27]. Socjaliści, m.in. poseł Wolfgang Heine, zarzucali że paragraf ten skierowany jest przede wszystkim przeciwko robotnikom polskim, poprzez utrudnienie werbowania ich do organizacji zawodowych, co umożliwiłoby pracodawcom wypłacanie im niższych zarobków, a przez to pogorszyłoby też położenie wszystkich innych robotników^[27].

Paragraf ten stanowił jeden z najbardziej znanych kroków antypolskich, zastosowanych w Prusach i w Rzeszy^[1].

Ostatecznie paragraf językowy zniesiono w 1917 r.^[28][29]

Zobacz też

• Germanizacja Polaków w okresie zaborów